Կոհակ-կոհակ հալվում էր ձմեռը։ Ես այդքան թաց հալոցք երբեք չէի տեսել։ Վախենում էի, որ կլվանա-կտանի հողը, և երկրի կմախքը կմնա մերկ։ Տեղ-տեղ արդեն բաց էր հողի հոգին, և պարզ երևում էր, թե ծառը մագիլ-արմատները ոնց է խրել երկրի կողերի մեջ։ Բայց եթե սարերի ձյունը որոշել էր հալվել, մագիլները արդեն չէին փրկի։ Ջուրը թափով կխփեր, կկոտրեր ծառի մեջքը, վրայով կանցներ-կգնար։ Այդպիսի թաց հալոցք, այդքան դաժան գարուն և… քեռիս… Խեղճը։ Տաքերից կակղել էր սարերում կարծրացած ձյունը։ Հեղեղը հունից հանել էր գետը, ջուրը կծոտել էր ափերն ու պոկռտել տարել։ Ափերին տներ էլ կային… նաև քեռիս… Խեղճը։ Գարունն իր ջրերով, հալոցքով, ապրած լավ ու վատով, գործած մեղք ու սխալով, ճակատագրով վրաերթի էր ենթարկել քեռուս, ու նա… Խեղճ մարդը… չէր դիմացել կյանքի հեղեղներին։ Ինսո՛ւլտ։ Աջ կողմը մեռել էր, լրիվ թուլացել, մանավանդ` ձեռքը։ Ափսոս էր քեռուս աջ կողմը, գոնե ձախը լիներ։ Բայց թուլացել-մեռել էր աջը, ու ձախի վրա ընկած` քռքաշ յոլա էր գնում։ Ձախ մասն առայժմ տիրություն էր անում աջին, որովհետև սիամական երկվորյակների պես քեռուս մեռած ու ողջ կեսերն ունեին նույն գլուխը, նույն ողնաշարը, նույն անոթները… սիրտը ևս նույնն էր։ Բայց շա՛տ ափսոս էր քեռուս մեռած աջ կեսը, մանավանդ ձեռքը։ Ձե՜ռք էր, է՜, ձե՛ռք: Սովետական տարիներին դա ի՜նչ ձեռք էր… Կենտկոմի քարտուղարի աջ` որ թափով չէր իջնո՜ւմ սեղանին… բոլորը վախից փայտանում էին։ էդ ձեռքով դրված ամեն ստորագրություն ինչ-որ մեկի կյանքն էր, ամեն շարժումը` միլիոն։ էդ ձեռքով նա Սևանի ջրերի վրա, հենց լճի ջրով իշխան ձուկ էր խաշել, դրել Բրեժնևի ափսեի մեջ, էդ ձեռքով կոնյակ էր լցրել առաջնորդին և քիչ էր մնացել Ղարաբաղի հարցը լուծել տա էդ ձեռքի մի շարժումով ու առանց արյան։ Այ, էդ տեսակ ձեռք էր։ Էլ չեմ ասում երիտասարդ ժամանակ, երբ սարերն էր տարել սիրուհուն, ու որպեսզի սա չմրսի, սովետական փողերը վառել, խարույկ էր արել, հենց ա՛ջ ձեռքով։ Թե էլ ինչ էր արել, մեր գործը չէ, բայց դե… Հայաստանի սարերում, որ մարդ կրակ վառի ու տաքանա` պատկերացնելի՞ է` ինչքան փող է պետք այրել էդ ձեռքով. թղթի գործարանները չեն դիմանա։ Ա՛յ էդ տեսակ զորավոր ձեռք էր քեռուս մեռած աջը, ու ես ափսոսում էի։ Չէի ուզենա, բոլորովին չէի ուզենա… Գոնե ձախը լիներ։
Մեռել էր քեռուս աջ կեսը` աջ ուղեղը, աջ աչքը, աջ ականջը, աջ ուսը, աջ թևը, աջ սիրտը… քեռիս դարձել էր ձախլիկ. աշխարհում ամեն ինչին հիմա նայում ու ընկալում էր ձախ կեսով։ Բայց ամենաափսոսը աջ ձեռքն էր… չկա՛ր։ Եվ նա ստիպված, որովհետև ձախով գրել չգիտեր, գարնան հետ գնչուական փոստով` բերնեբերան, բաց նամակ ուղարկեց, ասաց. «Այ մարդ, ինչի ես վա՞տ հարազատ եմ եղել։ Նվերի ժամանակ` նվեր եմ տվել, պարտքի ժամանակ` պարտք եմ տվել, ձեզ քաղցր խոսք եմ ասել, ժպտացել եմ, ոնց որ պետքն է` ընդունել եմ, մի կտոր հաց եմ դրել ձեր առաջ… Ուրեմն ես վա՞տն եմ եղել, որ էսպես մի կեսով մեռած ընկած եմ, ու դուռս բացող չկա»։ Նամակը տեղ հասավ, երբ կոհակ-կոհակ հալվում էր ձմեռը։ Այդպիսի թաց հալոցք ոչ ոք դեռ չէր տեսել։ Ազդվեցի։ Շատ ազդվեցի։ Սարսափելի բան է, երբ մարդու մահերը չեն համընկնում, երբ մի կեսդ մեռնում է մյուսից ուշ կամ շուտ, ու դու քո կյանքի հոգսը տանելուց բացի, տանում ես նաև մեռած կեսիդ հոգսը։ Իսկ հալոցքին, հալոցքին հեչ երկու կեսով ապրող մարդը չի դիմանա, այդպիսի թաց հալոցք… ուր մնաց խեղճ քեռիս, որի աջ կեսը մեռել էր, և հատկապես` ձեռքը։
Երբ սարերի ձյունը հալվեց, կոտրեց բարդու մեջքը, մեջք ջարդելը ի՜նչ է հալոցքների համար, վրայով անցավ գնաց, լվաց ու տարավ ճամփեքից հող ու փոշի, ծառ ու ճյուղ, անցյալ տարվանից մնացած հույս ու հուսալքություն, ու էլ տանելու բան չմնաց, գնացի քեռուս տեսության։ Խեղճի աջ կեսը մեռել էր, և հատկապես ձեռքը, ու քամին էր դռները բացուխուփ անում։ Խեղճ մարդը իր ցավի ու լքվածության մեջ բոժոժավորված, պառկած էր։ Անշարժ։ Կորած կեղտոտ վերմակի տակ։ Գլխին մի հին գլխարկ քաշած։ Ինչպես ցախանոցում մոռացված իր։ Զայրացա. «Այ, քեռի,- ասացի,- ի՜նչ ես ժամանակից շուտ մեռել։ Աջդ մեռել է, փառք Աստծո, մենակ մի կեսով չես, ձախն էլ կա, դու հո մենակ աջի՞ց չես բաղկացած։ Վեր կաց, ձեռքերիդ ստիպիր շարժվել, ոտքերիդ ստիպիր քայլել… դու որ մեռնես, պարզ չէ՞` մարմինդ էլ կմեռնի»։ Նրա ձախ ձեռքը տառապելով քաշեց, գետնին գցեց մեռած ոտքը, հետո քրտնելով գիրկը դրեց մեռած աջը, հետո գլուխին համոզեց վեր կենալ ու նստել. քեռիս տնքտնքալով նստեց։ Նա ինձնից ջուր ուզեց… Կոհակ-կոհակ հալվում էր ձմեռը։ Այդպիսի թաց հալոցք… ջուրն ի՜նչ էր, որ չտայի, ես նրան գաթա էլ էի տարել։ Խմեց, ձեռքը տարավ բարձի տակ. «ձեռքդ տուր»,- ասաց։ Ափս պարզեցի։ Մի մեծ մատանի` «Քոնն է,- ասաց ու դրեց ափիս մեջ,- նեղ օրվա համար էի պահել։ Պահել էի վերջին շնչում ինձ մի բաժակ ջուր տվողին»։ Ձեռքս ուզեցի ետ քաշել. «Ես հո դրա համար չեմ… ես քեզ գաթա էլ եմ բերել»։ Նա իր միակ ձեռքով փակեց ափս, մատներս ծալեց մատանու վրա` «Քոնն է»,- ասաց։
Քայլում էի փափկած ձների միջով, ու սիրտս մղկտում էր։ Հիշում էի ինչքա՜ն մրսած ու սառն էր քեռուս ապրող ձեռքը, ինչքան էր ուզում, որ ես վերցրած լինեմ, մատանին սեղմում էր բռանս մեջ և ուժ չուներ սեղմելու… Ոնց որ ինձ կծեր մատանին. էդքան տարի նրա տերն ի՞նչ է հասկացել մատանուց, որ ես հասկանամ։ Ինձ պե՞տք էր։ Նետեցի։ Մի քայլ հեռացա, մտածեցի, որ քեռիս դեռ ողջ ժամանակ էր անտեր, մեռած ժամանակ նրան ո՞վ տիրություն կանի։ Մատանին վերցրեցի ձների միջից` կվաճառեմ, նրան քար կքաշեմ։ Թաշկինակով մաքրեցի վրայի ձյունը, էլի սեղմեցի բռանս մեջ։ Մի քիչ գնացի։ Հիշեցի ի՜նչ անտեր-անտեր էր բոժոժավորվել իր միայնության մեջ, ի՜նչ մեղք էր նրա աջ կեսը` մեռած աջ ուղեղը, աջ ուսը, աջ սիրտը և հատկապես ձեռքը… Խղճիս վրայով սառը քամի անցավ` սրսփացի։ Ինձ պե՞տք էր։ Նորից մատանին նետեցի ձների մեջ։ Մի քիչ գնացի։ «Իսկ դու ինչ-որ բան պահե՞լ ես քեզ վերջին շնչում ջուր տվողին, թե՞ որոշել ես ծարավ մեռնել»,- հարցրի ինքս ինձ։ Բա հիմար չե՞մ։ Նորից մերկ ձեռքս մտցրի ձների մեջ, փորփրեցի մատանու ընկած տեղը։ Ձեռքս սառնությունից այրվեց… Գտա։ էլի թաշկինակով սրբեցի, էլի սեղմեցի բռանս մեջ։ Քայլեցի։ Որ չէի՜ հիշում խեղճ քեռուս` անտերուդուս, ցախանոցում մոռացված իրի պես ու անզորությունից գնչուական փոստով ինձ նամակ ուղարկած։ Ոնց էր հուզմունքից դողում նրա ձախ ձեռքը, երբ սեղմում էր մատանին բռիս մեջ, իսկ աջի հեչ վեջն էր չէր։ Հիմա կմտածի` մատանու համար էր եկել։ Ինչքան ուժ ունեի, նետեցի ինձնից հեռու։ Բա ինձ պե՞տք էր։ Մի քիչ գնացի։ «Ապո՛ւշ,- ասացի ինքս ինձ,- քեռիդ, ով գիտի, արդեն մեռավ, ինչ մտածելու էր, արդեն մտածեց, նրան ի՞նչ օգուտ` նետեցիր, թե պահեցիր»։ Կոհակ-կոհակ հալվում էր ձմեռը… այդպիսի թաց հալոցք… սա՜ա՜ռը։ Որ կռացա ձների մեջ ու սկսեցի փորփրել մատանու ընկած տեղը, ցրտի հոտից ճակատս մրմռաց, ձեռքերս շարունակեցին այրվել։ Գտա։ Թաշկինակով մաքրեցի։ Սեղմեցի բռանս մեջ։ Քայլեցի։ Որոշեցի` ուր կտանեմ, ոնց կվաճառեմ, ինչքանով կվաճառեմ… Քայլեցի։ «Քեռիս մեռավ գնաց։ Բա Աստվա՞ծը։ Նա հո ամեն ինչ տեսնում է։ Հիմա պիտի մտածի` մի բաժակ ջուրը իր հարազատի վրա ծախեց»։ Բա ինձ պե՞տք է։ Ինչքան ուժ ունեի` թռա օդ ու մատանին հեռու-հեռու նետեցի։ Քայլեցի… Այդպիսի թաց գարուն… այդքան սառը հալոցք… մատներս այրվում էին։ Ճակատս մրմռում էր ցրտի հոտից։ Կոշիկներս ջուր էին քաշել… Նայեցի ծակ կոշիկներիս։ «Ապո՛ւշ,- ասացի ինքս ինձ,- մեռնողի ետևից ո՞վ է մեռել»։ Հայացքով գտա այն տեղը, ուր ընկավ մատանին։ Կռացա։ Ձեռքերս այրվում էին ձյան մեջ։ Փորփրեցի թաց ձյունը. «Ապո՛ւշ,- ասացի ինքս ինձ,- Աստված ինքը տեսավ, որ քեռիս իր մեռած աջ կեսը մոռացած, անտերությունից պաղած ձախ ձեռքով իր ցավը, հալոցք ու ջրհեղեղն, մեռած աջ կեսը, լքվածությունը` ժառանգությունը, մատանու հետ դրեց բուռս ու մատներս ծալեց վրան. «Քոնն է»,- ասաց»։
Հազիվ կակղած ցրտեր, այդպիսի պաղ հալոցք ու այդքան թաց գարուն… Մրսում էի։ Բայց ինձ պե՞տք էր։
