ԷԳ ՔԱ­ՄԻ­ՆԵ­ՐԻ ՈՌ­ՆՈ­ՑԸ

Փահլևա­նը ե­կել, ու­զում էր զար­մաց­նել. էլ ծտի պես ճախ­րեց, ո­տի մատ­նե­րով կառ­չեց ձգված լա­րից՝ թա­փա­հար­վեց, թա­փա­հար­վեց, սև ատ­լա­սից լայն շալ­վա­րը ցոլ­ցլաց օ­դի մեջ, թռավ եր­կինք, ի­ջավ, լա­րի վրա տպտպաց, հող ու երկն­քի ա­րան­քում թա­վալ տվեց, գլխկոն­ծի ու ապ­լա­պուզ, էլ մի օ­յին-զո­յին՝ ձեռ­քը եր­կինք ձգեց, թև­քի մի­ջից բամ­բակ հա­նեց, իբր՝ ամպ կսմթեց… Թռավ ու ի­ջավ, թռավ ու ի­ջավ՝ էն­քան բարձ­րից ի­ջավ, ա­սես երկն­քից էր կա­թում։ Բլու­զը կար­միր ատ­լա­սից, շալ­վա­րը՝ սև. փահլևա­նը ցոլ­ցլո՜ւմ­ էր… բայց դե ատ­լա­սից չէ, ու­զում է մե­տաք­սից լի­ներ՝ արծ­վի սլացք տե­սած մար­դուն նրա հինգ մետր թռիչ­քը խեղճ թվաց։ Իսկ բամ­բա­կի կտո­րը որ՝ ձե­ռառ­նո­ցի. էդ ո՞վ­ ամպ չի տե­սել։ Զուռ­նան էլ գետ­նից եր­կինք ճչաց, օ­դը ճղրտեց՝ տե­սե՜ք, տե­սե՜ք։ Է հա՛. էս­տեղ կայ­ծակ­նե­րը եր­կինք­ներ են պատ­ռում, զուռ­նան օ­դը ճանկ­ռո­տում է որ ի՞նչ։ Ծաղ­րա­ծուն էլ կար­միր կո­շիկ­նե­րը հա­գել, ե­րե­սին էլ ալ­րով ճեր­մա­կութ­յուն ծե­փել. է՜, դու ո՞ւր­ ես լի­նում, ա՛յ տ­խուր ծաղ­րա­ծու, երբ դժոխ­քի մու­թը ծակծ­կե­լով հրեշ­տակ­նե­րի ժպիտ­նե­րը ճեր­մակ-ճեր­մակ կաթկ­թում են մարդ­կանց ե­րազ­նե­րին։ Մի բուռ ալ­րով չոփ ես զարկել և ու­զում ես էդ ճեր­մա­կով մարդ­կանց ու­րա­խութ­յունն ա­պա­հո­վե՞լ։ Բայց խեղճն ի՞նչ­ ա­ներ՝ քա­ղա­քա­յին ա­նեկ­դոտ­նե­րը ան­հաս­կա­նա­լի էին եր­բեք քա­ղաք չտե­սած մարդ­կանց, գյու­ղա­ցի­նե­րին էլ չէր ճա­նա­չում, որ նրանց վրա հու­մոր ա­ներ. շի­վար կանգ­նել էր, ուղ­ղա­կի որ մար­դիկ տես­նեին՝ փահլևա­նի հետ ծաղ­րա­ծու էլ կա։

Ու ե­կավ Խո­րե­նը։ Հենց էն պա­հին, երբ ծաղ­րա­ծուն ա­մեն կերպ ու­զում էր ար­դա­րաց­րած լի­նել իր ալ­րոտ գո­յու­թյու­նը ու՝ պա՜հ, հիաց­մուն­քի ծափ զար­կեց, մարդ­կանց հա­յացք­նե­րը ցու­ցա­մա­տին փա­թա­թե­լով տնկեց եր­կինք՝ ա­վալ-թա­վալ տվող փահլևա­նին։

– Խո­րե՜նը, Խո­րե՜նը,- ճի­չը սղո­ցեց փահլևա­նի ոտ­քի տակ թլթլա­ցող պա­րա­նը։ Մար­դիկ շրջվե­ցին, փահլևա­նին մո­ռա­ցան օ­դում կախ­ված, երկն­քից կա­թե­լիս ու վա­զե­ցին։

– Խո­րե՞նը,- կա­նայք նետ­վե­ցին քրքրե­լու պա­հա­րան­նե­րը։

– Է՞ն ­Խո­րե­նը։ Դժվա՛ր։ Սա ար­դեն մի տա­րով մե­ծա­ցած է, սա ու­րիշ Խո­րեն է,- պա­ռավ­նե­րին հե­տաքրք­րում էր բա­ցա­ռա­պես նրա շալ­վա­րը, ո­րով­հետև բլու­զը ճամ­փին քրտին­քից թրջվում էր, ու սա հա­նում, նե­տում էր բե­ռան վրա։ Պա­ռավ­նե­րը հա­յաց­քով շո­շա­փում ու տնտղում էին նրա շալ­վա­րի կտո­րը՝ ատ­լա՞ս­ է, բո՞ւրդ… դր­սում ի­րենց ջա­հե­լութ­յան կտոր­նե՞րն­ են դեռ հագ­նում, թե կյանքն ա­ռաջ է գնա­ցել։ Փահլևա­նը օ­դում թռնել-իջ­նե­լիս հեռ­վից տե­սավ Խո­րե­նին. սա է­շով էր գա­լիս, իսկ ին­քը ե­կել էր ձիով։ Եվ քա­մահ­րան­քով ժպտաց՝ էշն ո՞ւր, ձին ո՞ւր, վրան էլ գու­մա­րած կար­միր կո­շիկ­նե­րով ծաղ­րա­ծուն։ Բայց սխալ­վում էր պլպլան փահլևա­նը. գյու­ղա­ցիք հա­նուն Խո­րե­նի նույ­նիսկ բո­շե­քին էին մեր­ժել։ Իսկ բո­շե­քը ե­կել էին ուղ­տե­րով, մա­ղե­րով քաղց­րա­վե­նիք, հա­ջո­ղութ­յան թա­լիս­ման­ներ, գույն­զգույն շա­լեր ու ձեռք կար­դա­ցող պա­ռավ­ներ էին բե­րել ի­րենց հետ։ Բայց՝ «Շրջեք,- ա­սել էին գյու­ղա­ցիք,- շրջեք ուղ­տե­րի գլուխն ու ան­ցեք թուր­քի սահ­մա­նը։ Մենք մեր Խո­րենն ու­նենք»։ «Ուղ­տե­րը սո­ված են,- ա­սել էր մեծ բո­շան,- փո՞ւշն­ էլ եք ափ­սո­սում հյու­րի հա­մար, ձեռք կար­դա­ցող պա­ռավ­ներն էլ ձեր քա­րե­րին կա­խար­դա­կան գիր են տե­սել…»։ Տվել էին՝ գլուխ բռնած, հաստ կո­թե­րով փշեր էին տվել ուղ­տե­րին, գառ ու հավ էին կերց­րել պա­ռավ բո­շա­նե­րին, բայց մա­ղե­րից քաղց­րա­վե­նիք ու հա­ջո­ղութ­յան թա­լիս­ման­ներ, պլպստան շա­լեր չէին ա­ռել։ «Տա­րեք,- ա­սել էին,- տա­րեք դեր­վիշ ա­րաբ­նե­րին զար­մաց­րեք, մենք մեր Խո­րենն ու­նենք»։ Խո­րենն ի­հար­կե քաղց­րա­վե­նիք բե­րում էր, բայց հա­ջո­ղութ­յան թա­լիս­ման­ներ, էն էլ մա­ղե­րով, ձեռք կար­դա­ցող պա­ռավ­ներ, որ սա­րե­րից կա­խար­դա­կան գի­րը կոր­զեն, և կախ սա­պատ­նե­րով ուղ­տեր՝ կնկա նման զար­դեր կախ­կխած լանջ ու ա­կանջ­նե­րից, ե­րա­զում էլ չէր տե­սել։ Բայց ի­րենց հա­րա­զա­տը Խո­րենն էր, ոչ թե ինչ-որ թա­փա­ռա­կան, քոչ­վոր բո­շա, ո­րի տու­նը, սիր­տը, ճա­կա­տա­գիրն ու խել­քը տե­ղա­վոր­վում էր ըն­դա­մե­նը ուղ­տի մի սա­պա­տի վրա։

Ե­թե բո­շե­քից առևտուր ա­նեին ու սրանց սիր­տը բաց­վեր, գու­ցե ճթճթան խա­րույ­կից ծխա­մորճ վա­ռեին ու պատ­մեին հա­րա­վի ու հյու­սի­սի աշ­խարհ­նե­րից, աստ­ղե­րին նա­յե­լով երկն­քի միտ­քը կար­դա­յին ու ան­հայ­տի ա­նու­նից դրախտ­նե­րում վարդ-վարդ աստ­ղեր խոս­տա­նա­յին, ան­զուսպ փթթած այ­գի, ուր սի­րո պես քաղցր է օ­դը։ Բայց կար Խո­րե­նը, ու՝ «Գնա­ցեք,- ա­սին,- ձեր լու­րե­րը տա­րեք աշ­խար­հի դեմ խուլ թուր­քե­րին»։ Բո­շե­քը ու­զե­ցին մտեր­մա­նալ, ու ծե­րը իր ցա­վը կի­սեց նրանց հետ՝ տա­րի­ներ ա­ռաջ ան­զո­րութ­յան պա­հին վա­ճա­ռել էր սիր­տը մի հա­րուստ, հի­վան­դոտ եվ­րո­պա­ցու, և հի­մա կրծքի տակ դա­տարկ տա­րածք էր՝ խամ ու խո­պան, ու նվվում էր ան­պետ­քութ­յան գի­տակ­ցու­մից։ Նախ զար­մա­ցան՝ աշ­խարհն ի՜նչ­ ա­ռաջ է գնա­ցել՝ առևտու­րը զար­գա­ցել, մար­դու հո­գուն է հա­սել, ի­րենք էս­տեղ նստած ոչ­խար են կթում ու քա­մու ոռ­նո­ցից կռա­հում են՝ է՞գ­ է, թե՞ որձ։ Ա­պա՝ «Ղա­լաթ ես ա­րել,- ափ­սո­սա­ցին,- մեղք է ար­յունդ՝ դարձ­րել ես ան­տուն թա­փա­ռա­կան, հանգր­վան չու­նի։ Ա­նի­վի մեջ վա­զող սկյու­ռի նման պի­տի ա­նընդ­հատ սու­րա՝ ա­ռանց հաս­նե­լու որևէ վեր­ջի։ Դժբախտ է ար­յունդ՝ ա­վա­զան չու­նի, ուր լցվի, հանգս­տա­նա, նստված­քը թող­նի, ին­քը զու­լալ­ված անց­նի ա­ռաջ։ Սխա՛լ­ ես ա­րել»,- ա­սին։ Բայց միևնույն է՝ ինչ էլ պատ­մեր ծեր բո­շան, ինչ­քան էլ ցա­վեին նրա հա­մար, ինչ էլ մտա­ծեին՝ ըն­կե­րութ­յու­նը մնում էր ըն­կե­րութ­յուն՝ կա՛ր ­Խո­րե­նը։

Ինչ-որ մե­կը ինչ-որ տե­ղից ապ­րանք էր բե­րում, Երևա­նում վա­ճա­ռում։ Խո­րե­նը կենտ­րո­նից առ­նում, ծայ­րա­մա­սում փո­խա­նա­կում էր։ Ծայ­րա­մա­սի փո­խա­նա­կա­ծը տա­նում էր մո­տա­կա գյուղ, գյու­ղում փո­խա­նա­կա­ծը՝ հե­ռա­վոր գյուղ, հե­ռա­վո­րի­նը՝ սահ­մա­նա­մերձ գյուղ, սահ­մա­նից ձեռք բե­րա­ծը՝ տա­նում լեռ­ներ… Մինչև հաս­նում էր այս­տեղ՝ մնում էին միայն փու­չիկ­նե­րը։ Տա­րին մի ան­գամ Խո­րե­նը գա­լիս էր՝ բե­րե­լով պար­կե­րով փու­չիկ, դրանք փո­խա­նա­կում քրջե­րի հետ։ Որ­տե՞ղ­ էին ար­տադր­վում այդ գույն­զգույն փու­չիկ­նե­րը, ու­մի՞ց­ էր Խո­րե­նը դրանք ստա­նում և ում էր հանձ­նում փու­չիկ­նե­րի հետ փո­խա­նա­կած քրջե­րը, ոչ ոք չգի­տեր, բայց խա­նութ­նե­րում նման փու­չիկ­ներ՝ փղից էլ ցմփոր, կա­խար­դա­կան թռչու­նից գույնզ­գույն, թի­թե­ռի­ թևից թեթև, հորթ կուլ տված վի­շա­պի պես գա­լար-գա­լար, հրե­շա­բար ա­տամ­նա­վոր՝ չէր գտնվի. դրանք ար­տադր­վում էին միա՛յն Խո­րե­նի հա­մար։

Մի փոք­րիկ զանգ ու­ներ, ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րին ինքն էր զան­գը խփում, որ մար­դիկ ի­մա­նան՝ ե­կել է։ Հե­տո մաս­նա­գի­տա­ցավ՝ զան­գը է­շի վզից էր կա­խում։ Ա­ռա­ջին իսկ ծլնգո­ցի հետ կա­նայք ու ե­րե­խա­նե­րը, ե­թե նա­խօ­րոք չէին դրել, կա­պել ան­պետք ու մաշ­ված շո­րե­րը, ա­պա վայր­կե­նա­կան քրքրում էին պա­հա­րան­նե­րը։ Եր­բեմն տա­նը քրջու­փա­լաս չգտնե­լով և ըն­դա­ռա­ջե­լով ե­րե­խա­նե­րի փու­չիկ ու­նե­նա­լու ցան­կութ­յա­նը, մայ­րե­րը մե­ռած տա­տի շո­րե­րից մի բան էին տա­լիս ե­րե­խա­յի ձեռ­քը, ու­ղար­կում փո­խա­նա­կե­լու ու ա­ղեր­սում. «Պա­պան չի­մա­նա… թե չէ… սա նրա հա­մար մա­սունք է»։ Հա­ճախ էլ ե­րե­խա­նե­րը չէին հարց­նում՝ թռցնում էին մայ­րե­րի նոր շո­րե­րը։ Նոր շո­րի դի­մաց Խո­րե­նը հա­մար­յա օ­դա­պա­րիկ էր տա­լիս։ Եվ երբ գյու­ղի վրա ծա­ծան­վում էր փղի կեր­պա­րան­քով մի մեծ փուչիկ, կա­նայք սար­սա­փա­հար նետ­վում էին ստու­գե­լու սե­փա­կան հա­գուստ­նե­րը։ Երբ պա­կա­սորդ չէր հայտ­նա­բեր­վում, թեթևա­ցած շունչ էին քա­շում ու հիա­նում օ­դում ճախ­րող փու­չի­կով։

Գյու­ղը ե­րախ­տա­պարտ էր նրան։ Քա­մուց հե­տո նա միակն էր, ով քրքրվում էր գյու­ղի ճամ­փա­նե­րին։ Քսան տա­րուց ա­վել ա­վա­նա­կին հե­ծած գա­լիս էր ու կեն­դա­նուն քրջե­րով բար­ձած, ետևից ըն­կած գլդիգ­լոր սա­րե­րից իջ­նում։ Գնում էր՝ ե­րե­խա­նե­րին քրջե­րի դի­մաց նվի­րե­լով ու­րա­խու­թ­յուն ու փու­չիկ­ներ։ Փու­չիկն ի՞նչ­ է. տրաք­վում է՝ օ՛դ. ան­համ, ան­հոտ, ան­տե­սա­նե­լի, ան­շո­շա­փե­լի՝ ո­չի՛նչ։ Բայց այդ ո­չին­չը թի­թե­ռի, փղի, տիկ­նի­կի տես­քով էր՝ ե­րա­զա՛նք: Ու ո­րո­շե­ցին տե­ղը-տե­ղին պատ­վել։

Եկ­վոր­նե­րին գյու­ղա­ցիք տա­նում էին Շա­մա­մի տուն. Շա­մա­մի տու­նը հյու­րա­նոց, Շա­մամն ին­քը՝ հյու­րա­նոց, բայց էս ան­գամ եկ­վոր­նե­րը եր­կուսն էին, ու վճռվեց. փահլևա­նին ա­սին՝ ճիշտ է, ա­ռա­ջին ան­գամ ես մեր գյու­ղում, քա­մուն էլ հա­վա­սար ա­վալ-թա­վալ ես տա­լիս օ­դում… Շա­մա­մի վեց սեն­յա­կը քեզ, շունն ու տան­ձի ծառն էլ քեզ, բայց Շա­մա­մի ծո­ցը Խո­րե­նինն է։ «Խո­րե­նը տա­րին մեկ է գա­լիս, ես՝ մեկ էլ Աստ­ված գի­տի երբ»,- վի­րա­վոր­վեց փահլևա­նը ու գի­շե­րով գյու­ղից գնաց։ Տեղ հա­սա՞վ. ին­քը կի­մա­նա ու իր ալ­րոտ ե­րե­սով ծաղ­րա­ծուն։

Շներն ինք­նու­րո՞ւյն­ էին ե­կել այդ գի­տակ­ցութ­յան, թե՞ հա­մա­գոր­ծակ­ցել էին գայ­լե­րի հետ, բայց փաստ էր՝ է­շը չկար։ Սկզբում կար­ծե­ցին՝ կո­րել է, ո­րով­հետև ոչ մի հետք՝ ար­յան ոչ մի կա­թիլ, ոչ մի ոս­կոր, ձեն ու ծպտուն։ Բայց ե­րե­կո­յան կողմ ներքևի ձո­րից սմբակ գտան։ Գտնո­ղը չոր ճյու­ղը խո­թեց սմբա­կի մեջ, բարձ­րաց­րեց, հա­վա­սա­րեց­րեց աչ­քե­րին ու ցա­վակ­ցա­կան ար­տա­բե­րեց. «Ա­հա այն ա­մե­նը, ինչ մնաց Խո­րե­նի հա­րա­զա­տից»։

Ո­չինչ որ է­շը չկար՝ վեր­ջին հաշ­վով ե­ղածն էշ էր, բայց շնե­րը քրքրել պար­կե­րը, ցնցո­տի­նե­րը գզգզել, շաղ էին տվել ողջ գյու­ղով, սար ու դաշ­տով։ Լավ է անձրև չէր ե­կել։ Խո­րե­նը գի­տեր, որ մե­նակ չէ, որ հար­գանք-պա­տիվ ու­նի ու պա­տու­հա­նից նա­յում էր ոնց են գյու­ղա­ցիք հա­վա­քում շնե­րի ցրիվ տված քրջե­րը։ Սա­րի լան­ջի կա­նա­չը խեղդ­վել էր կուժ­կոտ­րուկ­նե­րի դե­ղին գլուխ­նե­րում, և կուժ­կոտ­րու­կի մեջք ու գլուխ տրո­րե­լով գյու­ղա­ցիք հա­վա­քում էին շնե­րի ցփնած ա­վա­րը։ Մար­դիկ նոր պար­կեր էին բե­րել, մե­ջը լցնում, կապկ­պում, դա­սա­վո­րում էին ի­րենց տար­վա հնո­տին։ Խո­րե­նը նա­յում էր ի­րար կող­քի ա­ճող պար­կե­րին ու սար­սա­փում. «Է­շը չկա, իսկ փու­չիկ­ներն ար­դեն բա­ժան­ված են…», ու նրա հա­յաց­քը կա­մաց-կա­մաց թեք­վում էր կնոջ կող­մը, ո­րից վա­ղուց ար­դեն բե­զա­րել էր գյու­ղի որձ հա­սա­րա­կութ­յու­նը, և ո­րի ծե­րա­ցող մար­մի­նը ճմռթվել, դար­ձել էր քըրջ։ «Մաս­նա­գի­տութ­յունն էլ է ճա­կա­տա­գիր»,- բե­րա­նում դառ­նա­համ զգաց։

…Եվ նա­յեց Խո­րե­նը լեռ­նե­րին՝ այն­պես փուշ-փուշ, որ խայ­թում էին եր­կին­քը ներ­սանց, և այն­պես ցից-ցից, որ խու­թեր էին ամ­պե գե­տակ­նե­րում, քար ո­ղե­րով լեռ­ներ, ո­րոնց ներ­սում ան­համ­րե­լի ան­ձավ-փչակ, որ­պի­սի ծալք-ծալք է մար­դու հո­գին… Ու ան­զո­րութ­յու­նից կուչ եկավ։