Չխղճաց: Նույնիսկ էն ժամանակ, երբ պարանը վիզը գցած տապալեցին Սադամին, ու հպարտ արձանը գետնին ընկնելով ջարդուխուրդ եղավ, փոշու միջով պարանը գլուխը քարշ տալով տարավ, երբ ժողովուրդը ուրախության ճիչերով թռավ արձանի փորին ու սկսեց թռվռալ, երբ մարդիկ վազում էին պոկված գլխի հետևից, քարերով խփում ու թքում էին երեսին: Ծանոթ մահ էր. իրենք էլ Լենինին էին էդպես վզքաշ արել: Մանավանդ Սադամ Հուսեյնը, որ կյանքի վերջին օրերին փախավ ու մտավ բունկերը, ինչպես Հիտլերը, էդ զուգահեռը Հրայրին ստիպեց մտածել, որ մահապատիժն էլ կարող է մարդու ցավ չպատճառել, երբ նստած ես երևանյան լուսավոր բնկարանում, ոտքերիդ քաշել ես ուղտի բրդից հյուսածո պլեդը ու աշխարհը զմռսել հեռուստացույցի մեջ: Իսկ, այ, Քադաֆին մեղք էր: Սա արդեն արձանը չէր, ինքն էր՝ վիրավոր, անզոր, պատգարակով գետնին դրված, ով սարսափից ու զարմանքից մեռել էր ավելի շուտ, քան հոգին դուրս կգար մարմնից, որովհետև իր իսկ ժողովուրդը՝ գոհունակության ժպիտը դեմքին, մահակներով հարվածում ու ոտքերով տրորում էր սեփական արնածոր թագավորին… Իրոք մեղք էր: Ու չնայած տանը մենակ էր, հինգ ամսվա դադարից հետո բժշկից թաքուն, ինքն իրենից ու հիվանդությունից թաքուն ձեռքը մեկնեց սիգարետին. հենց էնպես, որ չամաչի, որ ցույց տա, թե անտարբեր չի, ինչ-որ բան, ինչ-որ շարժում արեց…
Մինչ Քադաֆիի հերն անիծում էին, Վահանը հասցրեց խախտում անել կարմիր լույսի տակ, գլխապատառ խաչմերուկը կտրել- անցնել, որ հանկարծ չուշանա: Եվ շունչ քաշեց միայն այն ժամանակ, երբ ներս մտավ ու թանկ խանութների արտասահմանյան տառերով տոպրակները նետեց հատակին: Ցուցադրելով, ասես գոռալով՝ այսպիսին է իմ սերը քո հանդեպ, միջից շորեր հանեց, փռեց բազմոցին: Զննեց հենց նոր տոպրակից հանված պիջակի պիտակը ու գոհունակ խնդաց:
– Արագացրու…- շտապեցրեց,- ժամանակ չունենք:
Հրայրը ոտները ծածկոցի տակից հանելով՝ աչքի պոչով տնտղեց տոպրակները:
– Անցան, անցան թագավորների հպարտ ժամանակաները… Ո՞նց կարելի ա, այ մարդ, էդպես վարվել…- Հայացքը դարձյալ հեռուստացույցին, ուր ժողովուրդը դեռ մահակներով հալածում էր Քադաֆին, նախատեց Հրայրը:- Փաստորեն աղքատությունն էլ առավելություններ ունի, փաստորեն բախտավորություն ա, որ մենք գազ ու նավթ չունենք:
Եղբայրը պիջակը մոտեցրեց բազմոցին նստած Հրայրին ու փռեց նրա վրա՝ ստուգելու՝ փո՞քր չէ:
– Հանգիստ էղի… Էդ Քադաֆին չի, կրկնակը կլնի: Թագավորները դրանցից տասնյակներով են ունենում:
– Լավ կլներ…- Հրայրը տնքրտալով շուռումուռ տվեց պիջակը:- Չնայած կրկնակն էլ մարդ ա, երևի նրա բաց վերքն էլ կցավի, եթե մաշված, մեխերը դուրս եկած կոշիկով տրորեն:
Վահանը որոշեց եղբոր տրամադրությունը բարձարցնել հայկական ռադիոյից լսած հումորով.
– Ամերիկայի պրեզիդենտը սարսափի մեջ ա,- ասաց,- հանկարծ հայտնաբերել ա, որ իրենց բոլոր պետական գաղտնիքները ծածկագրված են արաբական թվերով:
Հռհռացին: Ապա Հրայրը տրորեց կուրծքը ու ցավակցորեն տարուբերեց գլուխը, հասկացնելով, որ բուռն ծիծաղը արդեն իր բանը չէ, իր հիվանդոտ մարմնի համար հոգս է:
Եղբոր վախը վանելու համար Վահանը հիշեցրեց.
– Հիշո՞ւմ ես՝ էն հայտնի էքստրասենսը ասեց երեք պահապան հրեշտակ ունես:
– Մեկը երեքի համեմատ շատ ա, հինգի համեմատ քիչ. չգիտեմ՝ հրեշտակների համար ճակատագրից շնորհակալ լինե՞մ, թե չէ:
Հրայրը ծուլորեն թևը խոթեց պիջակի մեջ:
– Սենց ոտից-գլուխ թազա մեկ էլ մարդու հագցնում են մեռնելիս:
– Կամ էլ ամուսնանալիս,- կատակի տվեց Վահանը:
Հրայրը տանից շուտ դուրս եկավ, որ սպասել չտա. մինչև ինքը ֆսֆսալով ու տնքտնքալով իջնի աստիճաններից, եղբայրը դուռը կկողպի, միաժամանակ կհասնեն մեքենային: Մի քանի աստիճան իջավ ու ցածից դռների մեջ կանգնած եղբորը նայելով հանձնարարեց՝ ջուրը մի անգամ էլ ստուգի, բաց թողած չլնենք: Եղբայրը ներս գնաց, ստուգեց, եկավ.
– Փակ էր: Ամեն ինչ վերցրե՞լ ես՝ անձնագիր, ուղեգիր…- հարցրեց սպասողական:
Հրայրը պիջակի վրայից տպտպացրեց կուրծքը, զգաց թղթերի կոշտությունը ծոցագրպանում՝
– Հա,- ասաց,- վերցրել եմ:
Վահանը բանալին պտտեց փականի մեջ:
– Դրանք ի՞նչ ազգ են…- հարցրեց Հրայրը մեքենա նստելիս:
– Ուզբեկնե՞րը…- եղբայրը փակեց մեքենայի դուռը,- լավ ազգ են, ասում են՝ Թամերլանի թոռներն են:
– Հա՞ որ,- կարծես չհավատաց,- միթոմ Թամերլանն ո՞վ դառավ, մարդակեր էր, էլի…
– Դե հիմա…- նեղացավ Վահանը,- մեր ունեցածն էլ էդ ա, հնարավորություններս էդքան ա ներում:
Մեքենան պոկվեց տեղից:
– Հո այլասերված չե՞ն,- շարունակեց հարցաքննել Հրայրը,- հիմա լիքն են դրանցից:
– Տո չէ… դրանք մինչև տասը կնիկ են պահում… ճիշտ ա՝ մի խալաթով…- ծաղրեց եղբայրը:
– Դրանք մի խալաթով տասը կնիկ են պահում, ամեն կնկանից տասը երեխա ունենում, մենք մեր սիրուհիներին պահում ենք ոսկու մեջ ու ոչ մի երեխա չենք ունենում… Գիտե՞ս մոնղոլների կայսրությունը ինչի վերացավ:
– Հո քննություն չեմ հանձնո՞ւմ:
– Այ էդտեղ մոնղոլները մեզ նման էին՝ ձուլվեցին աշխարհին: Քանակով քիչ էին, չէին հասցնում ղեկավարել-հսկել կայսրությունը ծայրեծայր… ձուլվեցին:
– Այ, ցավդ տանեմ…- ծոր տվեց Վահանը,- ի՜նչ ես կորցրել՝ ի՜նչ ես ման գալիս:
– Ճանաչո՞ւմ էիր:
– Ո՞ւմ: Ուզբեկի՞ն: Հեռվից-հեռու:
– Է՞:
– Դե ասեցի, էլի, Թամերլանի թոռներից էր:
– Իսկ Թամերլանը համաձա՞յն ա:
– Որ Թամերլանին տեսնես՝ հարցրու,- ղեկը գրկելով ծիծաղեց Վահանը:
– Ասում ես՝ ինչի՞ց մեռավ:
– Հե՛չ,- նետեց Վահանը ի միջի այլոց,- գիշերով փողոցում կոկորդը կտրել էին:
– Դո՞ւ էիր կազմակերպել:
– Առանձնապես չէ…- կմկմաց Վահանը,- ուղղակի ծանոթ ոստիկան ունեի, զանգեց, ասեց՝ արի…
– Ընտանիք էլ ունե՞ր:
– Ընենց հարցեր կտաս. ինչ իմանամ՝ ունե՜ր, չունե՜ր… Դրանք երկրորդական բաներ են:
– Ջահե՞լ էր:
– Քեզնից՝ հա՛:
– Դիակը տանեցիք տեսել են:
– Ո՞նց չեն տեսել, շաբաթից ավել ա՝ թաղել են:
– Բա՞ն չեն ասել:
– Ի՞նչ պիտի ասեին, չեն էլ նկատել: Ընտիր անգլիական կոստյումը հագին, մազերին լաք ու օծանելիք փչած, ձեռուոտը մոմած՝ տարել են… Ըտենց դեպքերում ո՞վ ա դիակը խուզարկում:
– Որ նկատեին, հաստատ խոսակցություն կլներ: Հիմա դա հաստատ Չինգիզ Խանի թոռն էր ու մի խալաթով տասը կնիկ էր պահո՞ւմ:
– Քո համար մեկ չի…- նետեց անտարբեր,- համ էլ՝ Թամերլանի… Չինգիզ խանին ծոռանծոռ ա գալիս:
– Մեկ ա, բայց եթե ըդտենց ա՝ մալադե՛ց, ուզբեկ… Թաղմանը կայի՞ր:- Եղբայրը չէր նայում Հրայրին, բայց ձայնից հասկանում էր, որ սիրեց ուզբեկին:
– Որ ասեմ հա՝ կհավատա՞ս:
– Տեսնես՝ մերն ա ջիգյարով լացել, թե՞ էրեխեքը:
– Հետաքրքիր մարդ ես. քեզ պե՞տք են ուզբեկն ու իր մահը՝ ով ա շատ լացել, ով չի լացել:
– Իմանանք էլի… սիրո՞ւն էր:
– Չեմ տեսել:
– Ոչ մի անգա՞մ… Եթե մի խալաթով տասը կնիկ ա պահել, սիրուն էղած կլնի: Խելք ունե՞ր:
«Առա՜ հա՛…- ներքուստ հրճվեց Վահանը,- ընդհանրություններ ա փնտրում…»
– Ի՞նչ իմանամ,- նեղսրտեց բարձրաձայն:
– Դե որ էկել հասել ա Ռուսաստան՝ ունեցած կլնի, համա որ կոկորդը կտրել են՝ առանձնապես ոչ: Մասնագիտությամբ ի՞նչ էր:
– Հետաքրքիր մարդ ես… ուզբեկը Մոսկվայում մասնագիտությամբ ի՞նչ պիտի ըլնի՝ համբա՛լ:
Հրայրը անսպասելիությունից ձգվեց տեղում, ձեռքը բռունցք արած, հերսոտած, վրա եկավ.
– Արա, դու ինձ էդ ինչի՞ տեղ ես դրել:
– Հանգիստ էղի,- վախից դեղին լույսի տակ կտրուկ արգելակեց Վահանը,- սիրտը հիշողություն չունի: Հիշողությունը արյանն ա: Իսկ դա բժիշկները տեղը տեղին լվացել են, ախտահանել, գունաթափել, օսլայել… Ոնց ասեմ՝ ուզբեկից ու Թամերլանից բա՜ն չի մնացել:
Եղբայրը Հրայրի համար ուզբեկի սիրտ էր ճարել, ավելի ճիշտ՝ գնել, ու գնում էին Մոսկվա՝ վիրահատության, որ նրա բեզարած-քրքրված սիրտը փոխարինեն ուզբեկի առույգ, ապրելու պատրաստ սրտով: Գնում էին՝ պլպլան, թանկանոց ավտոյով, Հրայրին ոտից գլուխ նոր հագցրած, որ բան է՝ թե հանկարծ ուզբեկի սիրտը խամություն անի չընտելանա, կամ, ասենք, Հրայրի արյունը խորթություն զգա…- էդպիսի դեպքերում հազար բան կա…
Ինքնաթիռ Հրայրը բարձրացավ հևալով, մի երկու տեղ ուժասպառված կանգնեց, շունչ քաշեց:
Ճակատին մազերը հատ-հատ դասավորած, եղունգներին կապույտ մանր ծաղիկներ նկարած, համազգեստի մեջ ձգված ուղեկցորդուհին ցույց էր տալիս բաց մուտքը ու կոկած ժպիտով ասում՝ համեցեք: Հրայրը շրջվեց՝ ասես համոզվելու համար, որ եղբայրը հետևից գալիս է.
– Բա վիրահատությունից հետո իմ սիրտը ի՞նչ են անելու:
– Բժիշկն ասում ա՝ էնտեղ սիրտ չկա, ցանց ա:
– Բայց դե հանելուց հետո մի բան պիտի անեն:
– Դե… Ուզբեկինը կդնեն տեղը:
– Բա իմը ի՞նչ կանեն:
– Կգցեն շներին, ի՞նչ պիտի անեն,- կատակեց Վահանը:
– Հո հիմար չե՞ս:
– Բա ընենց հարցեր ես տալիս. օրական հազար էդպիսի վիրահատություն են անում, հո՞ չեն դնելու թանգարանում:
Հրայրը նայեց՝ ուղեկցորդուհին համբերատար դեռ ժպտում էր:
«Բայց էդ դեպքում… սրտիս անկյուններում անուններ կան թանկ պահած, բա դրանց ճակատագիրը ո՞նց պիտի լինի»,- մտածեց կանգ առնելով… Խղճաց ուզբեկին, որ շտապում էր տուն տաք ճաշ ուտելու, բայց ստիպված էր սեփական արյան գոլորշին կուլ տալ: Նրա մորն էլ խղճաց, որ չէր հասկացել, թե ինչ կողոպտված ունայնություն է որդու թանկարժեք կոստյումի տակ: Բժշկին էլ խղճաց, որ գիտության վերջին ճիչով ուզբեկի սիրտը նախապատրաստել էր հաջորդ կյանքին, եղբորն էլ խղճաց, որ նրա հետ գցած փողը հերիքել էր ընդամենը ուզբեկի սրտի, ուղեկցորդուհուն էլ խղճաց, որ ժամերով հայելու առաջ ինքն իրեն ժպտացել, ժպիտը մշակել էր, մինչև հղկվի, դառնա ստերիլ՝ բոլորի համար ու ոչ ոքի… ապա շրջվեց, ու նույն հևոցով, որով բարձրացել էր, սկսեց իջնել ինքնաթիռից՝
– Թամերլանը ձեռ չի տալիս,- ասաց ապշահար եղբորը,- Մակեդոնացին լիներ՝ ուրիշ…
