Գործերը, Վիպակ

Եթե բացառենք գիշերը

ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

Գայլերի ոռնոցը քաղաք հասավ կեսօրին, քամու բերանն ընկած, ծամծմվելով։ Եվ միայն գիշերը նրանք եկան անձամբ՝ իրենց ոռնոցի ետևից, իմ երազում, բայց այնքան հավաստի, որ քնի մեջ շոշափեցի ոտքս ու շփեցի նրանց կծած տեղը, որ ցավն անցնի։ Երբ արթնացա, քամու ոտնաձայները «Էրեբունի-Երևան» տոնակատարության ձայներին միախառնված, դեռ լսվում էին, տարածվում կենտրոնական փողոցներից, որտեղ կրկեսի ձիեր հեծած, ստվարաթղթե թագերով ու հայոց թագավորների պղնձակուռ կերպարը կերտելու համար թևերին բրոնզով մկաններ նկարած դերասանները դրոշներով ու պլակատների վրա քաղաքի երեքհազարամյա պատմությունը տանում էին դեպ հավերժություն։ Քամու հետ միախառնվելով՝ տոնակատարության մասնակիցների ուրախության ճիչերը զարկում էին ապակիներին, զնգզնգացնում, ու երթին խրոխտ ոգի էր հաղորդվում։ Բայց երբ անկախության դրոշները իրար ագուցելով քամին քաշեց գլխին ու դերասանների թևերից լպստեց բրոնզով նկարած մկանները՝ ի ցույց դնելով պատերազմող երկրի կիսաքաղց դերասանի լխպոր թևերը, մարդիկ հասկացան՝ այս քաղաքում քամին երբեք էլ յուրային չի եղել, թեև նրա գվվոցը շաբաթից ավելի կախված էր երկնքից և երբեմն-երբեմն ծեփվում էր քաղաքի գլխին՝ իր փոշոտ շնչառությամբ ու խզզոցներով հարամելով կյանքը։

Փակելով օդանցքը ու նայելով քամու ձեռքերում գզգզվող մարդկանց, տեսնելով, թե ինչ համարձակությամբ է նա հալածում երկինքը, նախանձեցի. քամիներն էլ թռչունների պես երկնքում հայտնվում են նախքան մեռնելը։ Բայց և խղճացի, քանի որ քաղաքում օդը չի շողշողում պարզությունից, փայլող միջատներ ու գույնզգույն թիթեռներ չկան նրա սրտի խորքերում, որ կլանի։ Այստեղ այն ծանրացած է ծուխ ու փոշով, աղմուկով և իր պոչերը քարշ է տալիս մարդկանց ու շենքերի վրայով, վնգստալուց հոգնում, որովհետև երկնաքերները ձկան փշի պես կոկորդն են խրվում։ Հիանալով իմ խոհեմությամբ, որ, դա կանխազգալով, չգնացի տոնակատարությանը, փռվեցի բազմոցին ու որոշեցի քամու դադարելուն պես վազել փոստային բաժանմունք, ստուգելու՝ նամակիս պատասխանը եկե՞լ է։ Ու սկսվե՜ց… Աչքերս բացում եմ՝ չկա, փակում եմ՝ կա։ Բացում եմ՝ չքվեց։ Փակում եմ՝ կա՛։ Կիսաբաց եմ անում՝ կա՛, կա՛, կա՛։ Այսպիսի բան դեռ երբեք չէր եղել։ Իհարկե, քամիներն ու անձրևները միշտ էլ տարօրինակ մտքեր ու ցնորքներ բերել են, բայց ես չեմ վախեցել՝ համարելով աստվածայինի իմ երանգը, հաշտ եմ եղել նրանց հետ։ Եվ նրանք էլ, պետք է խոստովանել, մեր հարաբերություններում միշտ կիրթ են եղել, երբեք առանց հարցնելու, առանց թույլտվության չեն ներխուժել գլուխս, երբեք չեն խախտել իմ սթափության սահմանը։ Իսկ այս մեկը, ա՜յ քեզ լկստված, եկել ու ցցվել է դեմս։

Ո՞վ էր հուշկապարիկը հեթանոս քրմերի օրոք, նրանց երևակայության մեջ, նրանց աղոթքներում ի՞նչ դեր էր կատարում։ Հիմա նա կնոջ գլխով ձուկ էր, որ ամպին բազմած ինձ էր նայում՝ դիմագծերում պահպանած հեթանոս աստվածների անաղարտությունը, քրմերի նվիրվածությունը և այն օրերի շինականների միամիտ հավատը, որ կկվի պես աստծուց աստված էր թևում։ Սարսուռ եմ զգում, նույնիսկ վախ. ի՞նչ է բերել նա ինձ մոռացված հեռուներից, ի՞նչ է հանելու իր թեփուկավոր ծոցից։ Գուցե հյո՞ւր է եկել, գուցե խեղճը մոլորվե՞լ է տիեզերքի չափումներում։ Ճակատագրի ակնա՞րկ է, հուշո՞ւմ։ Գուցե հղո՞ւմ… վրե՞ժ, գուցեև՝ վարձատրություն։ Իսկ նա նստած է ամպին, ժպտում է, երգում՝ սիրուն, կլորիկ դեմքը մեկ պայծառացնելով ու մեկ մթնեցնելով:

Եթե սա չհաշվենք, հուշկապարիկի հանդիպել եմ երկու անգամ՝ Մատենադարանի հին մատյանների ծաղկազարդ էջերին և երեխա ժամանակ՝ երազում: Այդ երազում ես ավելի փոքր էի, քան կայի իրականում։ Հին գերեզմանոցի տարածքում մաշված մի շիրմաքարի նստած՝ ծաղիկներից պսակ էի հյուսում: Հանկարծ գեղգեղոց լսեցի: Շրջվեցի՝ հուշկապարիկ: Կնոջ դեմքով զարմանալի ձուկը պոչը ծածանելով ինձ ողջունեց, մենք ժպտացինք իրար… Շուրջը ոսկեփոշի տարածելով՝ հուշկապարիկը ցոլցլաց, անհետացավ: Վազեցի տուն՝ տեսածս պատմելու: Մա՝ կանչեցի։ Օդի ոսկե մի գալար թռավ բերանիցս: Քրտնեցի՝ ոսկե կաթիլներ հոսեցին ճակատովս։ Փռշտացի՝ խլինքի փոխարեն հալած ոսկու ծլուլ կախվեց քթիցս: Վազեցի զուգարան՝ դարձյալ հալած ոսկի հոսեց: Հարևան-բարեկամ հերթ էին կանգնել քիթս, քրտինքս մաքրելու, ինձ զուգարան տանելու համար: Անընդմեջ կերակրում էին, որ շուտ-շուտ վազեմ զուգարան, երբ հրաժարվում էի ուտել՝ խփում էին, համ էլ կգոռայի ու ոսկե գալարներ կթռչեին բերանից… Փախչում էի. կես ճամփից բռնում, հետ էին բերում, կերակրում, վազացնում էին զուգարան, սառը ջուր էին լցնում գլխիս, որ մրսեմ, փռշտամ, մկրատն առած վազում էին հետևիցս, եղունգներս կտրում, տանում էին ոսկու հանձնման կետերում վաճառում: Պրծում չկար՝ ճչում էի, ճչում… Արթնացա. տակս էի արել, մեջը թավալվել, ջերմությունս՝ բարձր, վառվում էի: Սենյակի դռան մոտ հավաքված քույրերս ասում էին՝ վը՛խկ ու ծիծաղում: Մայրս նրանց սաստելով շորերս էր փոխում:

Ինձ ապշեցրեց ու նաև հիացրեց, թե այս երկարուձիգ տարիների ընթացքում հուշկապարիկն ինչ հավատարմությամբ ու համբերությամբ էր սսկվել իմ մտքերում և միայն հիմա է, որ հայտնության պահ էր ընտրել։

Կիսաբաց կոպերիս տակից նայեցի դուրս։ Քամին այնքան թևեր ուներ, որ թվում էր՝ երամ է անցնում երկնքով: Եթե ավելի վեր սուրա, հնարավոր է՝ ամպերը վար բերի, անձրև տեղա: Բայց նրա փոշեխառը գվվոցը առայժմ համարում էի ամպերին հասնելու ապարդյուն ջանք, և անձրևի հույս չկար։ Աստված գիտե՝ ինչն է այդպես ներսից կրծում նրան, որ անհնար է որևէ ծմակում հանգիստ ննջել, ո՞վ է տեղյակ նրա մեղավոր անցյալից, ի՛նչ իմանաս՝ այդ ո՞ր հուշն է նրան ստիպում հող ու երկինք ճանկռել։ Համենայնդեպս, գվվացող պարուրակներով դեռ խազում էր երկինքը, մնչում ու մահացու ոռնում, ասես ամորձատում էին։

Գլուխս թեքելուն պես հուշկապարիկն անհետացավ։ Նրա տեղում հիմա գրասեղանն էր։ Գրասեղանի վրա կուտակված թղթերին նայելով զգացի, թե որքան եմ հոգնել գրականությունից՝ ինչպես հոգնում են խանդոտ ամուսնուց, ծեր ծնողից կամ կրծքի երեխայից: Նորից փակեցի աչքերս:

Դռան զանգը տվեցին: Նամակիս պատասխա՞նը։

-Ո՞վ է,- հարցրի քնատ ձայնով:

-Բաց արեք, ոստիկանությունն ա:

Այո, ընկերս այդպես էլ ասել էր. «Գիտե՞ս ինչ է նշանակում նամակ հղել նախագահին, հաջորդ օրը կամ պատասխանում են, կամ քեզ ձերբակալում»։ Եվ ահա, խնդրեմ, ոստիկանը, թերևս մի քիչ ուշացումով՝ ոչ թե հաջորդ օրը, այլ չորս օր հետո։ Ոստիկանին տեսնելով՝ ինձ զգացի հենց այդ վիճակում. ոսկի միզող աղջնակից վերածվել էի կեղտի մեջ պառկած, ջերմող երեխայի:

Ոստիկանը հոգնած հայացքով ծերացող տղամարդ էր, որ ներս մտնելուն պես վկայականը խոթեց աչքս ու իրեն նետեց բազկաթոռին։ Նստելիս տնքաց: Մեջքն արդեն կորանում էր, բայց ժամանակին հավանաբար ձիգ, ատլետիկ կազմվածքով տղամարդ էր եղել: Հիմա ոչ միայն մեջքն էր սկսել կորանալ, այլև՝ տամուկ, անձրևաբեր հայացք ուներ, և դժվար էր ենթադրել, թե ինչ կա խորքերում:

-Ես կապիտան Սահակյանն եմ: Ձեր անունը մի ասեք, գիտեմ,- նա զննող հայացքով ինձ նայեց:- Պատմեք Ձեր մասին, ինչո՞վ եք զբաղվում:

-Գրում եմ,- զինվորի պես զգաստ՝ պատասխանեցի ես:

-Այո,- ասաց,- իսկ առհասարակ ի՞նչ եք անում։

 Գրպանից հանելով մաշված կազմով նոթատետրը՝ նոր էջ բացեց, որ գրանցի ամեն ինչ, անգամ աննշան մանրուքները, որ հաճախ փրկիչ դեր են խաղում խոշոր հանցագործություններ բացահայտելիս:

-Գրում եմ,- կրկնեցի ես:

Նա ուշադիր ականջ դրեց, թե ինչպես է սենյակում ծքծքալով պտտվում ժամացույցի վայրկենաչափը, ասես ուզում էր հասկանալ՝ էդպես շնչասպառ գնալով տեղ կհասնի՞։ Ապա պարզաբանեց.

-Ուզում եմ ասել՝ ի՞նչ եք աշխատում, Ձեր մասնագիտությունը:

-Գրում եմ,- համառ ու հեզ կրկնեցի ես։

-Եվ ի՞նչ եք գրում:

-Իմ մտքերը:

-Բա հետո՞,- Սահակյանը նայեց նոթատետրի բաց էջին՝ չիմանալով ինչ գրանցել այնտեղ:

-Տանում եմ հրատարակչություն, դարձնում են գիրք:

-Դուք իրո՞ք համոզված եք, որ աշխարհը Ձեր մտքերի կարիքն ունի,- անկեղծ զարմանքով նա աչքերը չռեց վրաս ու գրիչը շփփացրեց բաց էջին:

Սեղանի վրայից թղթերը հավաքելով, իբր անտարբեր, ասացի.

-Ես այնքան էլ թույլ սիրտ չունեմ, կարող եք անցնել բուն գործին։ Մի ձգձգեք։ Չէ՞ որ եկել եք ձերբակալելու։

-Ձերբակալելո՞ւ։ Ես էդպիսի բան ասացի՞,- նստած տեղում նա առաջ եկավ։

-Ի՞նչ կարևոր է, չէ՞ որ դա է իմ նամակի պատասխանը։

-Նամակի պատասխա՞նը։ Իսկ ո՞վ պետք ա պատասխաներ այդպես դաժան,- Սահակյանը լսածը անլուրջ համարեց։

Ես հպարտորեն, որպես հեղափոխական մի ըմբոստ ոգի, շեշտված նետեցի՝ կառավարությո՛ւնը։

-Այո՞… Իսկ ի՞նչ էիք գրել նամակում։

-Առանձնապես ոչինչ, կտակս էի ուղարկել։

-Իրո՞ք…- Սահակյանը հենվեց արմունկներին և հետաքրքրված զննեց սենյակը, որն իր մաշված վարագույրներով ու ջարդրտած կահույքով անցյալ դարի յոթանասունականներն էր հիշեցնում։ Սենյակը զննող նրա զուսպ հայացքն ինձ խոցեց.

-Կտակը երկար չէ, կարող եմ անգիր ասել։

-Հապա՛… հապա՛…- ուսուցչի պես քաջալերեց նա։

-Խնդրեմ. «Հարգելի չինովնիկ, ես ձեզ արգելում եմ իմ մահից հետո ինձ պանթեոնում տեղ հատկացնել, երգեր ձոնել և արձան կանգնեցնել։ Ես Ձեզ զրկում եմ իմ գործերը կարդալու և դրանցով հիանալու պատվից։ Դուք իմ կյանքը այնքան եք հարամել, որ սույն կտակով ես Ձեզ զրկում եմ իմ բացակայությունը ողբալու և ինձանով հպարտանալու իրավունքից»։

-Ասում եք՝ չեն պատասխանե՞լ։

-Ընկերս ասում է, որ երկու օրում պիտի կա՛մ պատասխանեն, կա՛մ ձերբակալեն։ Դուք, իհարկե, մի քիչ ուշացել եք…

Ճիշտն ասած, ես դեմ չէի, որ ձերբակալեին։ Դա ցանկալի զարգացում կլիներ։ Հենց ձերբակալեին՝ հասարակական կազմակերպությունները վայնասուն կդնեին, մարդկանց ուշադրությունը կգամվեր ինձ վրա, և կարթնանայի, թեկուզև բանտում, հայտնի դարձած։ Փառասիրությունս ուղղակի պահանջում էր այդ ձերբակալությունը, բայց.

-Ի՞նչ ձերբակալելու մասին ա խոսքը, խնդամ խելքիդ, չեն պատասխանել, որովհետև, հավանաբար, գժի տեղ են դրել։ Դա ո՞ր ընկերդ ա ասել, Արա Եղիազարյա՞նը: Նա Ձեր ընկե՞րն ա։

Բոլորովին անծանոթ մարդուց, այն էլ ոստիկանից, լսելով ընկերոջս անունը, սարսռացի։ Սիրտս ինչ-որ վատ բան գուշակեց։

-Դե…- կմկմացի,- ընկերը որն է՝ ծանոթ բանաստեղծ:

-Ծանո՞թ,- Սահակյանը ի՞նձ չհավատաց, թե՞ իր ունեցած տեղեկությանը, համենայնդեպս թերահավատ ձգեց հոնքերն ու ավելացրեց,- բայց վերջին ժամանակներս դուք համարյա անբաժան եք եղել, ձեզ հաճախ են տեսել միասին:

-Հասկանո՞ւմ եք, կյանքն այնպիսի բան է, որ… երբ մենակ ես, երբ արդեն չկան ծնողներդ, թիկունքդ ու կողքերդ դատարկ են, այլևս բծախնդիր չես, այլևս հնարավորություն չունես ընտրելու և ստիպված շփվում ես նրա հետ, ով մնացել է քո նախկին կյանքից, ում առաջ մարդ էլ չես համարել,- հասկանալու համար՝ հավատա՞ց, ես նայեցի Սահակյանին, դեմ առա նրա դադրած հայացքին ու տատանվեցի՝ մի՞թե այսպիսի մարդիկ են ջրցան մեքենաներով ցրում ցույցերը և մահակներով ծեծում ժողովրդին, որից հետո բանտերը լցվում են ակտիվիստներով, իսկ հրապարակներում ցաքուցրիվ ընկած են լինում կորշիկների ու ականջօղերի թայեր, ակնոցներ, պոկռտված կոճակներ և անգամ ծերունու ձեռնափայտ:

-Իսկ ինչո՞ւ առաջ նրան մարդ չեք համարել:

-Շատ էր քիրստոնյա, մեջը զայրույթ չկար: Ես սիրում եմ, որ մարդը, տղամարդը հատկապես, բազմերանգ լինի, ոչ թե միատոն. տարերք կրի իր մեջ՝ ինչպես հեղեղը, փոթորիկը, երկրաշարժը, կտրուկ ցրտերն ու հալոցքները, արևի խավարումները: Իմ կարծիքով՝ անոմալիաները հետաքրքրություն ու թարմություն են բերում:

-Ուզում եք ասել, որ բարությունը մոնոտոն ու ձանձրալի ա՞:

 -Գուցե աննորմալ թվամ, բայց իմ համակրանքը չարի կողմն է։ Բարի մարդը կախված է իր վախերից՝ հոգին, խիղճը, դրախտը կորցնելու վախից… Իսկ չարերն ազատ են անգամ Աստծո հանդեպ ունեցած վախից. նրանք կատարյալ ազատ են: Բայց Արայի դեպքում դժվար է հասկանալ՝ բարի՞ է, թե՞ վախկոտ: Առհասարակ, խոշոր բացթողումներով մարդ է: Ինքն իր բոլոր դժբախտությունները արդարացնում է անհայրությամբ։ Թեև ես միշտ համոզված եմ եղել, որ ճակատագիրը մեկնության կարիք չունի։

-Գուցեև ճիշտ ա։

-Գուցեև… ոչինչ այնպես չի հոշոտում մեզ, ինչպես անցյալը, ոչ մի գիշատիչ ատամը չի խրում այնքան խորը, ինչպես որ արյուն է հանում մեր հոգուց անցյալը: Մյուս կողմից էլ… համաշխարհային գրականությունը լիքն է հանճարեղ ընկեցիկներով ու հանճարեղ մարդասպաններով, որոնք անգամ մայր կամ տատ չեն ունեցել, բայց դա նրանց չի խանգարել խիզախել… չէ՜, իզուր ենք կարծում՝ Աստված անսխալական է. էդ մի ճուճն էր տվել, ու վերջ՝ տղամարդկային ուրիշ ոչինչ:

Ոստիկանը հորանջեց, հավանաբար այդպես հարմար գտավ արտահայտել իր ձանձրույթը և վերադարձավ բուն գործին:

-Խնդրում եմ, հարցերին հստակ պատասխանեք՝ այո կամ ոչ: Նա Ձեր ընկե՞րն ա:- Նա խուզարկու ու համառ նայեց ինձ՝ այլ պատասխանի համար տեղ չթողնելով:

-Այո:

-Գիշերը տուն չի գնացել ձեր այդ… ձանձրալին: Հնարավո՞ր ա՝ Ձեզ մոտ մնացած լինի:- Սահակյանի ձայնը հնչեց ծայրահեղ քաղաքավարի։

-Նա իմ սիրեկանը չէ, լավագույն դեպքում ընկերս է, երբեք իմ տանը չի գիշերել, սովորաբար մենք հանդիպում ենք սրճարաններում:

-Կնոջ ընկերները այն տղամարդիկ են, ովքեր ինչ-ինչ պատճառներով առայժմ չեն կարող դառնալ նրա սիրեկանը:

-Փաստորեն ոստիկաններն էլ են ընդունակ փիլիսոփայելու,- խեթեցի:

-Մի բորբոքվեք, դա կնոջիցս եմ լսել, երբ նրան ծանոթացնում էի իմ աշխատակցուհու հետ: Նա մի բան էլ ա ասում էդ հարաբերությունների մասին, ասում ա՝ կինն ու տղամարդը սկզբում ընկերներ են, հետո դառնում են սիրեկաններ, ապա՝ բարեկամներ: Դուք ո՞ր փուլում եք:

-Ուրեմն Ձեր կինն է փիլիսոփա,- այդ պահին ես դեռ սիրտ ունեի կատակելու:

-Չէ, բայց հեռավոր կապ ունի նրանց հետ. գրականության ուսուցչուհի ա: Կրթված մարդկանց այդպիսի մի խավ կա, երևի Ձեզ էլ հանդիպած կլինի. քանի որ սեփական մտքերը չունեն, միշտ անգիր են անում ուրիշներինը։- Սեփական կնոջը ծանակելով՝ նա իրեն արդարացված համարեց ու դարձավ բուն գործին,- վերադառնանք Ձեր ընկերոջը. չգիտե՞ք՝ ուր կլինի, կինը շատ ա անհանգստանում:

Զարմանալի էր՝ ոստիկանը հումորի զգացում ուներ, բայց ժպիտ՝ ոչ: Թվում էր, թե մեծ թերություն է, բայց դա նրա հումորը դարձնում էր պատկառելի:

-Անհանգստացող էր՝ թող քիչ ծեծեր,- արհամարհանքով նետեցի,- աթոռով էր խփում խեղճին…

-Ի՜նչ եք ասում…- ապշեց Սահակյանը,- գուցե սպանել թաղե՞լ ա:

Մեղավորության այն մտքից, որ կասկածն ուղղեցի այդ տանջված կնոջ կողմը, հիմա էլ սկսեցի արդարացնել նրան:

-Դժվար… բա ի՞նչ աներ՝ չծեծեր. հարբեցող տղամարդ՝ ոչ անկողինդ է լցնում, ոչ գրպանդ, ինքն էլ պոետ՝ գիշեր-ցերեկ ուրիշ կանանց սիրահարված:

-Բա սի՞րտը,- տղամարդկային համերաշխություն դրսևորեց Սահակյանը:

-Կենցաղն էլ է սիրտ պահանջում. մի քանի անգամ թողել-գնացել էր սիրուհու մոտ… սիրուհիս որն է՝ մի լիրբ, որ խոստացել էր խմիչք և անկողին: Երբ մեղա գալով վերադարձել էր, կինը՝ անզորությունից, աթոռով խփել էր,- ապա մեղմացրի,- բայց փոքր՝ մանկական աթոռով։

-Չեմ կարող մեղադրել,- Սահակյանն այնքան անորոշ ասաց, որ ես չհասկացա՝ ո՞ւմ մասին է խոսքը,- ցանկացած դեպքում մարդն ինքն ա թելադրում իր հանդեպ եղած վերաբերմունքը:

-Երևի… Այդ առումով հետաքրքիր մարդ է, ամուսնության առաջարկը ինքն է արել, բայց սխալի վրեժը կնոջից է լուծում, խեղճի հոգին կերել է։ Ասում է. «Ես էլ չհասկացա, ինչպես ստացվեց», բայց բաժանվելու մասին չի էլ մտածում։ Առաջին անգամ կնոջից հիասթափվել էր, երբ սա, վկայակոչելով աղքատությունը, առաջարկել էր մեռած կեսուրի շորերը չտանել եկեղեցի, այլ վաճառել: Խեղճ ընկերս տեղը չէր գտնում՝ վաճառել հագուստը, որի վրա դեռ իր մոր մարմնի հոտը կար: «Պատկերացնո՞ւմ ես՝ վաճառել մուրացկանի բաժինը… դա նույնն է, ինչ աղոթքը վաճառել»,- ասում էր:

-Գուցե սիրուհի՞ ուներ: Ունե՞ր…

Ես ինձ մի պահ հարցաքննվող հանցագործ զգացի, ում հարցնում են՝ քանի՞ շիշ գողացաք, կամ ո՞ւր է տարած փողը:

-Դուք կարծում եք՝ ես իմ ընկերոջ գաղտնիքները դուրս կտամ առաջին պատահածի մո՞տ:

-Ես առաջին պատահածը չեմ,- Սահակյանի պատվախնդրությունը վիրավորվեց,- ես ոստիկան եմ, ով զբաղվում ա նրա անհետացման գործով:

-Իսկ նա ընտանիքավոր տղամարդ է, և չարժե որոնումները սկսել սիրուհիներից:

-Կյանքը ցույց ա տալիս, որ սիրուհիներն ավելի մահաբեր են, քան մնացած կանայք: Բացի այդ էլ, գուցե նա հիմա փորձանքի մեջ ա, գուցե՝ մեռած: Իսկ կորածների պարագայում դրանք գաղտնիքներ չեն, դրանք դեպքեր են, որ կարող են լույս սփռել նրանց կյանքի վրա:

-«Դեպքեր»… – կրկնեցի,- այո, «դեպքերի» պակաս կարծես թե չուներ:- Հիշեցի, որ Արան էլ էր օգտագործում «դեպք» բառը այն պահերին, երբ ճշգրիտ բառը ցավ էր պատճառում, մոր մահվան մասին ասում էր՝ «Էդ դեպքը, որ պատահեց…»: Փաստորեն, բառերն էլ դիմակներ ունեն, ինչպես սուտը:

-«Դեպքե՞ր»… հենց այդպե՞ս՝ հոգնակի թվո՞վ:- Նա թերահավատ նայեց ինձ ու քմծիծաղ տվեց։

-Այո՛, այո,- աշխուժացա ես,- նրան «դեպքեր» հաճախ էին պատահում: Գիտեք, էլի՛, լիքն են իրենց ոչնչի վրա չծախսած, կնճիռներով ու սիրելու բուռն ցանկությամբ լի կանայք:

-Բերեք իրար չծաղրենք,- նեղսրտեց Սահակյանը,- ընտանիքավոր, գործազուրկ տղամարդ՝ անփող ու անկոպեկ, ի՞նչ «դեպքերի» մասին ա խոսքը, երևի անհետանալը միակ լուրջ դեպքն ա նրա կյանքում: Եվ այսպես, կենտրոնացեք՝ սիրուհի ունե՞ր,- նա նորից իր սառը հայացքը հառեց դեմքիս:

-Առհասարակ երկու սիրելի կին ուներ՝ Տիրամայրը և իր մայրը: Հարբած ժամանակ նրանց գումարվում էի նաև ես, որովհետև նրանք վաղուց արդեն երկնքում են և չեն կարող խմելու փող հասցնել…

-Իսկ Դուք տալիս էիք:

 -Մեկ-մեկ իհարկե… զանգում էր, երես դնում։- Լարվածությունից հոգնելով, վախենալով որևէ ավելորդ բան ասելուց, նստեցի բազմոցի եզրին ու այնպես զգուշորեն գրկեցի մոթաքան, ասես կատու էի գրկում։ Ես կարող էի ոստիկանին ասել, որ ընկերս սովորական հարբեցող էր, օղու դիմաց իր տողերն էր առաջարկում խանութի աշխատողներին, և ի պատասխան՝ սրանք ծիծաղում էին: Ոստիկանը պարտաճանաչ գրի կառներ դրանք՝ գրագիտորեն դնելով բոլոր կետերն ու ստորակետները, բայց դա, թերևս, ոչինչ չէր փոխի:- Փողը ձեռքիցս խլում էր ու արդարանում. «Գնամ, գնամ մոռանամ իմ վիճակը: Արտասահմանում մենք հանճար կհռչակվեինք,- ասում էր,- իսկ էստեղ թքած ունեն, անգամ հոնորար չեն տալիս»: Ծաղրում էի. «Մեր երկրից դուրս մի ողջ տիեզերք արտասահման է, ուր պտտվում են մոլորակները, աստղերը բախվում են իրար, այլմոլորակայինները առևանգում են մարդկանց, կոկորդիլոսները ուտում են ճամփորդներին, շներն՝ իրենց տերերին, ծառաները թունավորում են թագավորներին, թագավորները ստրկացնում են հպատակներին, չարերը գլխատում են բարիներին, ծնողները բռնաբարում են երեխաներին… Եվ ես չգիտեմ, թե դրանցից ո՞ր արտասահմանում ես դու քեզ հանճար տեսնում: Կամ… Ասենք թե փող տային, ասենք թե՝ հոնորար, ինչի՞ վրա պիտի ծախսեինք էդ գնով վաստակած փողը։ Լավ է, որ չեն վճարում, թող լինի աղոթքի պես անվճար»:

– Տիրամայրը և իր մայրը…- ինքն իր համար կրկնեց ոստիկանը,- իսկ եթե սրբերին հանգիստ թողնենք՝ կանանց հետ ո՞նց էր: Կոնկրետ՝ կոնկրետ կապեր. սեր, սիրահարվածություն, տառապանք, խանդ… մշտական ինչ-որ կին…

Մտամոլոր նայեցի ոստիկանին. ինչ իմանաս՝ ո՞վ է, ինչո՞ւ է խոսք քաշում քեզնից, ինչպե՞ս և որտե՞ղ կօգտագործի այդ բառերը, դրանցով կթեթևացնի՞, թե՞ կխորացնի ընկերոջդ դժբախտությունը:

-Այդպիսի բանը ոչ մի տղամարդ ոչ մի կնոջ չի պատմի։ Դա զուտ տղամարդկային թեմա է,- ասացի: Թեև գիտեի՝ սրճարանային լրբերից էր օգտվում, սիրուհի պահելու փող չուներ: Մեկ էլ զանգում էր. «Կետիկնոցում նստած եմ,- ասում էր,- «սատանայի քույրերը» վառվող աչքերով ինձ են նայում, չգնա՞մ հետները»: Էլի հարցնում էր. «Փող կհասցնե՞ս»: Իմ լռությունից հասկանում էր, որ՝ ոչ։ Սկսում էր համոզել. «Կյանքում ամեն ինչի համար պետք է վճարել, հանճարեղ ընկեր ունենալու համար՝ առավել ևս»: «Սատկի քո նման հանճարը, հա՛…»։ «Խնդրում եմ, էդ մի կիրքն է, էդ մի կենդանի նյարդը… դա էլ որ չլինի՝ կորած ենք»: «Բայց որ վարակվես, բուժմանդ փողը կնոջիցդ կուզես»,- զայրանում էի։ Վերջին անգամ նույնիսկ ականատես էի. սրճարանում էինք, գարեջուր էինք վերցրել, նստել: Քննարկում էինք գրական վերջին մրցանակաբաշխությունը: Մեկ էլ տեսավ՝ կողքի սեղանին չաղ մեկը նստած է. իբր գուլպան է ուղղում՝ ձգվում է, շորի վզի բացվածքից կրծքերը դուրս են թափվում, ու ճեղքից էլ մինչև պորտը երևում է: «Ինձ ա նայում,- հալվեց Արան,- ափսոս՝ հետս ես»: «Ամոթ ա, հա՞,- սաստեցի,- էդ փնթին էր մնացել…»: «Խիղճ ունեցի,- աղերսեց,- գրպաններդ հլա լավ քրքրի։ Կնիկս հետս կռված ա, մի ամիս ա՝ քուրուախպոր պես ենք քնում, իսկ էդ անտերը,  խոփի պես ա, չաշխատեց՝ ժանգոտվում ա… հանուն հայ գրականության… ի՞նչ պոեզիա պիտի ստեղծի իմպոտենտը, մտածե՞լ ես ազգիդ մասին»: Ու լուրջ դեմքով է ասում: Ես դանդաղ խմում էի. «Ինչ էլ գեշ է տնաշենը, ոտից գլուխ էլ այրու պես սև է հագել, երևի՝ որ հաստ քամակը մի քիչ փոքր երևա: Հո քամակ չի՜…»։ «Կնիկների բանը հեշտ է, իննսուն տարեկանում էլ լավից-վատից էդ անտերը կարելի է օգտագործել, իսկ մերը սահմանափակում ունի, հիսունից հետո դառնալու է անվավեր… Բա դու ընկե՞ր ես,- աղերսեց,- քո խիղճն ի՞նչ խիղճ է, ազգը քեզ ո՞նց ների, որ դու նրա պոետի համար երեք հազարը ափսոսում ես»: «Առ, ախպեր ջան,- ես պայուսակիցս փող հանեցի,- առ էս տասը հազարը ու հայ պոեզիան մի երեք շրջան զարգացրու… եթե, իհարկե, չես զզվում»,- նորից արհամարհանքով նայեցի լրբի կողմը: «Վտանգավոր են,- հաստատեց,- բուժզննում չեն անցնում, բայց դե՝ ի՞նչ չես անի հանուն գրականության»,- ու փողը թռցրեց: «Որ պատկերացնում եմ քեզ էդ չաղի հետ, զզվում եմ համաշխարհային ողջ պոեզիայից՝ անտիկ շրջանից մինչև մեր օրերը»,- չարախնդացի: Բայց նա գոհ էր. «Հայրենիքը կգնահատի քո անգնահատելի ծառայությունը»,- ժպտալով նետեց ու թռավ:

Բազկաթոռի մեջ ընկղմված ոստիկանին նայելիս մտածեցի, որ սրանց հաստատ սրճարանային լրբերը տրվում են անվճար:

-Իսկ քեզ փող որտեղի՞ց:

-Նայած… վերջին անգամ մորս թողած շուշեղենն էի հանձնել. մի զույգ կոշիկ էլ ինձ առա, իսկ խեղճ մերս դա հավաքել էր ողջ կյանքում: Մեկ-մեկ պատվեր եմ ունենում՝ թարգմանություն, խմբագրել-սրբագրել… մի երկու անգամ էլ նախկին ամուսինս է տվել:

-Ամուսին էլ եք ունեցե՞լ,- անկեղծորեն զարմացավ Սահակյանը:

-Ձեզ ի՞նչն է զարմացնում:

-Բաժանվե՞լ եք, թե՞…- նրա հայացքն ասում էր՝ թե՞ չի դիմացել, բայց ես թույլ չտվեցի շարունակել. գլխով հաստատական նշան արեցի:

-Ինչո՞ւ:

 Ինձ նյարդայնացրեց, որ ոստիկանը ոչ միայն ընկերոջս կյանքն է փորփրում, այլև իմը։ Հազիվ ինձ զսպեցի, որ չնետեմ՝ սրան տես, ու մանևրեցի։

-Ձեր հարցը ինձ հիշեցնում է մի դեպք իմ մանկությունից. յոթ-ութ տարեկան էի, դպրոցից տուն եկա, տեսա՝ հորաքույրներս են եկել, խոհանոցում գլուխ գլխի տված զրուցում են: Ականջ դրի՝ իրենց ամուսիններից էին բողոքում։ Մեկն ասում էր՝ շատակեր է, էն մյուսը թե՝ ուր էր, թե իմն էլ շատակեր լիներ, անտանելի փնթի է, էն մեկելը թե՝ իմն էլ բոզարած է, փեշ է տեսնում՝ շալվարը հագից ընկնում է… բոլորը բողոքում էին, բացի հորաքույր Սիրունից: Երբ նրանք գնացին, մորս ասացի. «Մենակ հորաքույր Սիրունն է լավ կնիկ, բացի նրանից՝ բոլորը իրենց մարդկանցից բամբասում էին»: Մայրս ասաց՝ «Խեղճը մարդ ունի՞, որ բամբասի: Քսան տարի առաջ է մեռել: Եթե գոնե տասը տարի առաջ մեռած լիներ, էլի բողոքելու մի բան կգտնվեր»:

-Եվ այնուամենայնիվ…

 Ես նրան հասկանում էի՝ փորձում էր մտերմիկ հարաբերություն ստեղծել, այդ կերպ ինչ-որ բան կորզել անհետացած բանաստեղծի մասին, բայց մտքովս անգամ չէր անցնում անկեղծանալ որևէ մեկի, առավել ևս, ոստիկանի մոտ։

– Մասնագիտական բնավորություն է՝ ինչը գրելուն խանգարում է՝ թարգում եմ,- ծիծաղեցի:

-Տո՛ դե լավ…- Ոստիկանը նույն տնքոցով, որով նստել էր, ոտքերը խաչեց իրար,- ուղղակի կնոջը կողքին պահելու ձևը չի իմացել: Օրինակ՝ երբ գորտին գցում ես եռման ջրի մեջ, անմիջապես դուրս ա թռչում: Բայց երբ գցում ես սառը ջրի մեջ ու դնում մարմանդ կրակին, ջուրն ատիճանաբար տաքանում ա, գորտն էլ աստիճանաբար ընտելանում ա ջերմաստիճանին, և եռման աստիճանում այլևս դուրս չի թռչում: Գորտն էդպե՛ս են եփում:

-Շնորհակալ եմ տիպիկ համեմատության համար,- նեղացա:

-Դե, Դուք, իհարկե, անհամեմատ գեղեցիկ եք…- նա ետ ընկավ թիկնակին ու բարեհոգի ծիծաղեց։ Այո, ծիծաղ, այնուա-
մենայնիվ, ուներ։

-Տիպիկ հայ տղամարդ էր,- Սահակյանի կատակը հունից հանեց ինձ,- այդ մարդու վրա ընդամենը երկու օրգան էր աշխատում՝ ստամոքսը և մեկ էլ… հասկանում եք, թե ինչը: Անգամ Տերյանից մի տող չէր կարդացել:

-Ուղղակի չեք սիրել մարդուն, թե չէ՝ անկողնում հո գրականության մասին լեկցիա չե՞ն կարդում:

Նա հայացք գցեց ստուգելու՝ ինչպե՞ս գնահատեցի իր ասածը:

-Իզուր եք խուզարկում իմ կյանքը, անհետացողը ես չեմ։ Լսո՞ւմ եք, ես անհետանալու միտք չունեմ։

-Բայց կտակ, այնուամենայնիվ, գրել եք,- Սահակյանը գլուխը դրեց թիկնակին, ասես փլվեց բազկաթոռի մեջ։- Իսկ Ձեր ընկերը չի՞ արել էնպիսի մի բան, ամոթալի մի արարք, որ գլուխն առնի գնա:

-Նրա համար ամենաամոթ բանը իր ծնունդն էր: Չնայած… տանջվում էր։ Հանկարծ իմացել էր, որ ինչ-որ տեղում տղա ունի ինչ-որ կնոջից:

-Դե, դրա ամոթը ո՞րն ա…- հայացքը փախցրեց ոստիկանը, և ես մտածեցի, որ դա նրանց կենսագրությունների ընդհանրությունն է:

-Խղճում եմ տղամարդկանց,- առիթից օգտվեցի,- իրենց պատառիկները թողնում են այսուայնտեղ և հետո զարմանում, թե ինչո՞ւ այսքան շուտ շարքից դուրս եկան:

-Իսկ գործի հետ կապվա՞ծ…- մտքերի միջից կմկմաց Սահակյանը։

-Իհարկե, կա՞ մարդ, ում կենսագրությունը չունի ամոթալի էջեր,- զարմացած բացականչեցի ես։ Այդ ընթացքում մտածում էի՝ իմաստ ունի՞ պատմել ընտրակաշառքի մասին։ Նա հավանաբար դա ամոթալի չի համարի, բայց ինչպե՜ս էր տանջվում խեղճ Արան, նույնիսկ հարբած ժամանակ մտքից դուրս չէր գալիս. «Ես ստոր արարած եմ, ձայնս վաճառել եմ հինգ հազար դրամով»: Ես հաստատեցի՝ իրոք որ սրիկա է. գոնե տասը հազար ուզեր։ Լացակումեց. «Բայց էդ փողով ես սնվեցի հինգ օր և մի հոյակապ շարք գրեցի սերունդների համար»։ Ես ճշմարտության հրձիգ էի. «Չգիտեմ, դասական կդառնաս թէ չէ, բայց սրիկա արդեն դարձել ես»: «Ձենդ տաք տեղից է գալիս. Դու սրիկա չես միայն էն պատճառով, որ ծնողներդ քեզ ոսկյա զարդեր են թողել, վաճառելու այլ բան ունես»: «Երևի ճիշտ ես,- խղճացի Արային,- ես դժգոհ չեմ իմ բախտից, իմ ճակատագրի միակ թերությունն այն է, որ ինձ նմանները չեն մեռնում սեփական մահով»։

Անգամ եթե պատմեի էլ, գործին չէր օգնի, նման բաների համար ոչ ոք անհետ չի կորչում։ Ավելի լավ էր պատմեի, թե ինչպես ծեծեց քուրդ բանաստեղծին, երբ Գաֆեսճյան այգու սրճարաններից մեկում նստած էինք։ Քուրդ բանաստեղծը՝ Ռզան, շատ պատվով մարդ էր։ Ո՜ր սրճարանում ինձ նստած տեսներ, վազելով գալիս, հաշիվը փակում էր։ Եվ ահա նա, արդեն ենթադրելով իմ սրտնեղությունը իր փակած հաշվի առիթով, կտրոնը ձեռքին ժպտալով մոտեցավ, քաշեց աթոռը, որ նստի, Արան կատաղած հարձակվեց սրա վրա։ «Ռադ էղի,- բղավեց,- չնստես, քրդերը շուն են, իմ հետ նստելու իրավունք չունեն»։ «Ես հայերի ցավը տանեմ,- ասաց Ռզան,- մենք ախպեր ենք»,- ու նստեց։ Հիմա էլ Արան ի՛նձ վրա բղավեց. «Վեր կաց գնանք, էս ո՞վ ա, որ մենք սրա հետ նստենք»։ «Վերջացրու, ամոթ է»,- մեկ բանաստեղծին, մեկ՝ նրա ձեռքի կտրոնին նայելով՝ սաստեցի ես։ «Ռզա,- բռնեց խեղճի օձիքից,- շո՛ւն քուրդ, մոռացել ե՞ս ցեղասպանության ժամանակ քրդերի դերը… տո՛ ղասաբի սերունդ…»։ «Ես հայերի ցավը տանեմ»,- կմկմում էր քուրդ բանաստեղծը, մինչև մատուցողները օգնության հասան, նրան ազատեցին։ «Կներես, Ռզա ջան, մի քանի բաժակ օղի ենք խմել, դու հո գիտե՞ս՝ էդ ինքը չի, էդ օղին է խոսում,- ամոթից գետինն էի մտնում,- խնդրում եմ, գնա, քանի ոստիկան չեն կանչել։ Էս ապուշին մենակ ոստիկանությունն էր պակաս»։ Բայց սա էլ չարժեր պատմել։ Առանց այն էլ ոստիկանը մեզ չի համակրում, մեկ էլ տեսար՝ գործ բացեց։

Ի վերջո, հիշեցի մեկ այլ համարժեք սրիկայություն.

-Հիշեցի,- խոսքիս վրա ոստիկանը դարձյալ ձգվեց նստած տեղում, համակ ուշադրություն դարձավ,- վերջերս վաճառել էր իր բանաստեղծությունները: Տիկին Սոֆին Ամերիկայում ամեն ինչ ուներ՝ մեծահարուստ ամուսին, պլաստիկ վիրահատություններ, կազինոներում տանուլ տված գումարներ, վարորդ-սիրեկան… լիարժեք երջանկության համար պոետի փառքն էր պակասում: Ես ընկերոջս համոզեցի՝ «Միևնույն է, տաղանդդ հոսում է, էլի կգրես, իսկ սա կարգին փող է տալիս»: Տիկինը իր անունով հրատարակեց մի շքեղ գիրք: Շնորհանդեսին մասնակցեցինք։ «Ձեր նման ոչ ոք չի գնահատի գիրքս»,- թախանձագին Արային խնդրեց տիկին Սոֆին: Նա ճարահատյալ բեմ բարձրացավ, գովեց գրչակից ընկերոջը, ժողովածուի նորարարական արժեքը: Իրոք լավ գիրք էր, Արայի ոչ մի գիրքը նման հաջողություն չէր ունեցել։ Բոլորն էին հիացած Սոֆիի տաղանդով։ Խոսքի կեսից Արան հուզվեց՝ հավանաբար այդ լեփ լեցուն դահլիճը և գովասանքները իրավամբ իրենը համարելով: Բեմից իջնելիս ինձ թարս նայեց։ Բայց ես ինձ մեղավոր չէի համարում և ժպտալով ծափ էի տալիս, որովհետև դահլիճի կեսը եկել էր ոչ թե պոեզիայի սիրուց, այլ տիկին Սոֆիի ճոխ բանկետը նկատի առած։ Երբ եկավ նստեց տեղը, հետևից մեկը թփթփացրեց ուսին՝ «Ապրես, մարդ էդպես պիտի սիրի պոեզիան՝ արտասվելու աստիճան»: Նա խեղճացած նայեց ինձ, կուչ եկավ և ուզում էր գետինը մտնել:

-Բոլորն էլ վաճառում են էն, ինչ ունեն,- անկարեկից վրա բերեց ոստիկանը,- ինչի՞ համար էր տանջվում որ…

-Այ սա, այս մեկը հաստատ Ձեզ պետք կգա, այդ օրը նա հստակ ասաց, հենց նոր հիշեցի, նա ասաց՝ քիչ է մնում մարդ գլուխն առնի գնա։ Ոչ վաղ անցյալում էր, մեր վիճակից սրտներս նեղ՝ նստած էինք. էլի փող էր պետք, ընթերցող էր պետք, գնահատող էր պետք… մի խոսքով՝ պետք էր։ Ես ասացի. «Գոհ եղիր, որ մեզ դեռ չեն աքսորում»։ Նա ասաց. «Եսիմ, է, քիչ է մնում մարդ գլուխն առնի գնա»։

-Ի՞նչի համար առնի գնա,- նրա դժգոհությունը չհասկացավ Սահակյանը և իբր կատակեց,- որ չե՞ն աքսորում։ Իսկ ո՞ւր աքսորեն ձեզ, ո՞ւր… սովետը քանդվեց, Սիբիրը էլ մերը չէ, իսկ Հայաստանը էնքան փոքր ա, անգամ հյուսիս ու հարավ չունի, ուր մնաց՝ աքսոր։ Տե՜ր Աստված,- բացականչեց,- ի՜նչ բան ա ժողովուրդը… հավերժ դժգոհ… Դրանից լավ բա՞ն, ապրեք, էլի՛, ձեզ համար. օրինակ՝ ես կերազեմ, որ գոնե մի օր մոռանան իմ գոյության մասին, չզանգեն, չկանչեն աշխատանքի, գնամ պառկեմ մեր տանձի ծառի տակ, ոտքով ցնցեմ բունը, և տանձերը թափվեն վրաս, հասածները կրծքիս ճխլվեն, ես վերցնեմ ուտեմ… Բայց չէ՜, նույնիսկ հանգստյանս օրերն են հարամում. անընդհատ զանգում են, զանգում են ու կանչում…

-Դրա համար էլ դուք ոստիկան եք, իսկ մենք գրող. եթե Ձեզ էլ կանչեր նա, ով մեզ է կանչում, դուք երբեք չէիք դժգոհի։ Հասկանո՞ւմ եք, ողջ հարցը կանչողի մեջ է։ Ես հենց դրա մասին էլ խոսում եմ։

-Պա՛հ, պա՛հ, պա՛հ… կարող ա՞ պահանջեք՝ ձեր դուռը չոքեչոք ուխտի գանք։- Սահակյանը մոտեցավ պատուհանին ու նայեց դուրս: Հազարաթև, փրփրաբաշ քամին անհետացել էր: Ագռավներն առանց գիտակցելու ագռավ լինելու ողբերգությունը, երամով սավառնում էին ծառերի գլխավերևում և ճախրանքի հաճույքը արտահայտում լուրթ կռռոցներով: Մի քանի րոպե դուրս նայելով՝ ոստիկանը հաղթահարեց իր զայրույթը, ապա վերադարձավ բուն հարցին.

-Վերջին անգամ ե՞րբ եք տեսել կամ խոսել հետը:

-Մի շաբաթ կլինի… գուցեև՝ ավելի…

-Չեք էլ ենթադրո՞ւմ՝ ուր կլինի:

Լուռ ճոճեցի գլուխս: Սահակյանը մեկնեց իր այցեքարտը և քայլեց դեպի դուռը.

-Համոզվա՞ծ եք, որ ոչինչ չգիտեք:

-Եթե իմանայի, կասեի, ի վերջո՝ խոսքը ընկերոջս մասին է:

– Դե, ես էլ հենց էդ եմ ասում…- հոգոց հանելով մրթմրթաց նա,- փորձեք հիշել՝ ո՞ւր կարող ա լինել:

-Ցուցարարների մեջ փնտրեք, ձերբակալված ակտիվիստների… գուցե ծեծված, որևէ նկուղում ուշագնաց ընկա՞ծ է,- հուշեցի՝ մտքումս նախատելով Արային. ցնդա՛ծ, իր կայֆի համար անհետացել է ու ինձ կրակը գցել։ «Հիշեք՝ ո՞ւր կարող ա լինել»՝ պոռնիկների էժան փեշերի տակ, գինու կիսադատարկ շշերում, հանճարների տողերի մեջ, սեփական ճակատագրի խորխորատներում, մի խոսքով՝ գրողի ծոցում։

– Ձեր ասած տեղերն արդեն ստուգել եմ՝ չկա: Էնպես որ… հիշեք, հիշեք նրա բոլոր կապերը, նույնիսկ աննշան, և ինձ տեղյակ պահեք: Ի դեպ,- դռների մեջ ոստիկանը շրջվեց ու մի ոտքը շեմից ներս, մյուսը դուրս՝ անտարբեր ասաց,- ըստ կապի օպերատորի, նա Ձեզ այդ օրը զանգել ա… ուղիղ յոթ անգամ: Էնպես որ՝ աշխատեք որևէ բան հիշել:

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ

Սկսել եմ տառապել անքնությամբ։ Քառասունից հետո, ասում են, բնական է։ Դեռ աչքս չկպցրած վեր եմ թռչում, ասես ընկնում եմ բարձրությունից։ Արթնանում եմ ու մտքի տակ ընկնում։ Ինչ մտքեր ասես, որ չեն այցելում։ Երևի նրանք էլ են տառապում անքնությունից։ Մթան մեջ առկայծում են ինչպես կայծոռիկներ, ջրահարսների պես թովում խոստումնալից հայացքներով, ու ես գնում եմ նրանց հետևից, մինչև գիշերը լուսանա։

Շուռումուռ եմ գալիս։ Հայացքս ընկնում է մահճակալիս կողքին դրված գրասեղանին։ Լուսնի լույսի տակ թղթերի կույտը երկար ու անորոշ ստվերներ է գցել։ Մտածում եմ, որ առավոտյան պետք է դեն նետել դրանք։ Էլ ոչ մի գրել՝ կո՛ւշտ եմ։ Ո՞ւմ է պետք իմ տառապանքը։ Եթե այդքան ժամանակը, ինչքան ծախսել եմ կյանքում գրել-կարդալու վրա, ծախսեի որևէ այլ բանի, ասենք՝ բիզնեսի վրա, հիմա միլիարդատեր էի։ Այո։ Երբեք էլ ուշ չէ սկսելը։ Անասնապահությո՛ւն։ Լավ գործ է, հենց դա էլ կանեմ։ Կվաճառեմ բնակարանս, կգնամ գյուղ, հավեր, կովեր ու շներ կառնեմ։ Ինձ կհաջողվի։ Ես խելացի եմ, աշխատասեր ու ազնիվ, հավերն ու կովերը ինձ կհասկանան, ակտիվորեն կբազմանան, և փողը չի ուշանա։ Պետք է պրակտիկ լինել, պետք է ոչ թե բացահայտել կյանքը, այլ բռնել նրա կոկորդից։ Այո՛, միայն ու միայն՝ հավեր, կովեր ու շներ… Իմ գյուտից ոգևորված՝ նստում եմ անկողնում, և հենց այստեղ, այս վճռական պահին մոլախոտի պես ծլում, ավելի ճիշտ, գլուխը տնկում է մի միտք՝ հիշողությանս մեջ առկայծող մի տող, ինձ հետ բոլորովին կապ չունեցող մեկի չկայացած կյանքը, մի կին, ում տեսել եմ կյանքում ընդամենը մեկ անգամ։ Ինձնից վանում եմ միտքը, փաթաթվում վերմակի մեջ, որ քնեմ։ Հանկարծ գալիս են բառերը՝ ինքնավստահ, ինձ շան տեղ չդնելով։ Ես էլ նրանց եմ արհամարհում, ձեռքս չեմ մեկնում գրիչին, թղթերն էլ պետքս չեն, միևնույն է՝ առավոտյան դրանք դեն եմ նետելու։ Բառերն սկսում են ինձ բոթբոթել, ինչպես ավազի փոթորիկ՝ խշշալով լցվում են գլխիս, ծածկում ինձ, խեղդում, ասես պատժում են քիչ առաջվա մտքերիս՝ հավերի, կովերի ու շների, դավաճանությա՛ն համար։ Ես լակոտ չեմ, ես իմ խոսքի տերն եմ. կողքից կողք եմ շրջվում։ Բառերն աներես են, թռչում են կրծքիս, թռվռում փորիս վրա, ինձ հրհրում… Շունչս կտրվում է։ Նրանք ինձ հալածում են, ինչպես ներսումդ բուն դրած կասկածը… Միևնույն է՝ վեր չեմ կենա, ձեռքս չեմ մեկնի գրիչին։ Մի միտք ուղղակի շամփրում է ուղեղս՝ սուր, շիկացած շամփուրով՝ երկսայր, արյուն հանող ու մղկտացնող։ Կապ չունի. նորից կողքից կողք եմ շրջվում։ Վե՛րջ։ Որոշված է՝ էլ ոչ մի միտք, ոչ մի գրել։ Պետք է նմանվել բոլորին՝ արթնանալ, լվանալ ատամները, սուրճ խմել ու աշխարհում ամեն ինչ վրա թքած ունենալով վազել փողի հետևից։ Վազել հևասպառ, ճամփին բոթելով ու հրելով բոլորին, նույնիսկ կույրերին ու հենակներով վետերաններին, նույնիսկ զոհված զինվորների երեխաներին ու մայրերին, բոլորին ու ամեն ինչ ոտնատակ տալով… վազե՛լ։ Մինչև վերջին շունչը, շաբաթվա բոլոր օրերին, տարվա բոլոր եղանակներին վազել՝ նշանակետ ունենալով միայն փողը։ Վե՛րջ։

Սա արդեն ոչ շամփուր է, ոչ էլ փոթորիկ՝ գիշատիչ անգղերի անկուշտ երամ է… կծվատեն ինձ, աչքերս կհանեն։ Վեր եմ թռչում։ «Կորեք, կորեք էստեղից,- քարերով խփում եմ մտքերիս, ինչպես շներին,- ռադ էղեք, մեռեք…»։ Վերմակը քաշում եմ գլխիս. էդ էր մնացել պակաս, որ դրանց պատճառով գրիչ վերցնեմ կամ հասնեմ համակարգչի մոտ։ «Ես քնում եմ»,- հայտարարում եմ բարձրաձայն և անգամ տեսնում մոտեցող երազի պատառիկը։ Էլ վերջ, մտքերը կատաղում են, բութը շնչափողիս սեղմած խեղդում։ Նրանք գալիս են խրձերով, ինչպես շնաձկան ձագերը մոր փորում՝ հոշոտում են սկզբում իրար, ապա երբ մնում է մեկը՝ ամենակատաղածը, երբ արդեն ոչնչացրել է քույրերին ու եղբայրներին, սկսում է ներսից ուտել մորը։ Եվ որպեսզի փրկի իր կյանքը, ազատվի դրանից, մայր շնաձուկը նրան ծննդաբերում է՝ բրախելով օվկիանոս։ Նույն կերպ ես եմ վարվում մտքերիս հետ։ Պետք է շտապ ազատվել դրանցից, քանի ողջ եմ, քանի ինձ հում-հում չեն կերել։ Ես նրանց ծեփում եմ թղթին, ուղղակի լղոզում-սատկացնում։ Շնչասպառ գրում եմ։ Ես պետք է տեսնեմ նրանց փայլող հայացքների, սուր կտուցների ու կեռ չանչերի խրտվիլակները։ Այո, եթե ուզում ենք իրար հանգիստ թողնել, դա միակ ելքն է, մենամարտերի միակ օրենքը՝ հաղթում է նա, ով առաջինն է սպանում։ Միտքս ձեռքիցս առաջ է ընկնում, տառերը հետուառաջ եմ գրում… ոչինչ, հետո կուղղեմ, միևնույն է՝ ամեն ինչ հիշում եմ։ Գրիչը վատ է գրում, կամ էլ թուղթն է վատը, բառերի կեսը գրվում է, կեսը՝ ոչ։ Ես հևասպառ գրանցում եմ բառերը, միևնույն է, դրանց մեծ մասը գործ չի դառնալու, մոռանալու եմ, համարելու եմ թերի, դեն եմ նետելու… Կարևորը հիման է՝ ազատվե՛լ դրանցից, թղթի վրա մահարձանների պես անշարժ շարել, քանի չեն հոշոտել…

Դեռ աչքերս չեմ բացել, դեռ մտածում եմ՝ արթնանա՞մ, երբ սուր զնգոցով էսէմէս է գալիս։ Հեռախոսի ձայնն այնքան պարտադրող էր, որ ստիպված ձեռքս մեկնեցի դեպի այն։
Կապի օպերատորն էր, ծննդյանս օրն էր շնորհավորում։ «Շնորհակալություն, որ հիշեցրիք»,- մտքումս ծիծաղեցի ինքս ինձ վրա. արդեն ծննդյանս օրն էլ եմ մոռանում։ Եվս երկու չկարդացած էսէմէս։ Ընկերուհիներից՝ դարձյալ շնորհավորանք՝ «Էլ ստեր չհորինես… գալու ենք… բան պետք չէ, եթե չես ուզում մեզ համար մի բաժակ սուրճ դնել, ինքներս կդնենք… դու խեղճ ու անզոր նորածին ես» պարտադրող տեքստով։ Երբեք չեմ հասկացել մարդկանց, ովքեր աղմուկ-աղաղակով կամ հանդիսավոր նշում են ծննդյան օրերը։ Ես չեմ սիրում հանդիսավորություն։ Ընկերուհիներին միշտ գլխիցս ռադ եմ անում, խաբում եմ, թե այդ օրը քաղաքում չեմ, մեկ այլ քաղաքում հանդիպման եմ կամ գյուղ եմ գնում հորաքրոջս թաղմանը։ Իմ ճարպիկ ընկերուհիներից մեկը նույնիսկ անցյալ տարի զարմացավ. «Այ մարդ, դու քանի՞ հորքուր ունես… պապդ որ հարեմ էլ ունենար, էլի էդքան հորքուր չէր ծնվի»։ Այս անգամ, փաստորեն, երկու հոգուց չկարողացա գլուխս ազատել. ուսանողական տարիների ընկերուհիներս էին՝ Անուշն ու Մանուշը։ Քույրեր էին, համարյա երկվորյակներ՝ մեկը մյուսից ինն ամսով մեծ։ Ոստիկանի, ընկերոջս անհետացման և անբացատրելի թախծի ֆոնին նրանց գալը նույնիսկ ցանկալի էր։ Կհիշենք ցնդած դասախոսներին, մեր կորցրած սերերը, դասերից փախչելը, կհիանանք, թե ինչ անմեղ էինք այն ժամանակ, ինչ մաքուր էր աշխարհը մեր ջահելության օրերում… Թող գան, հյուրասիրելու բան էլ կա, նույնիսկ միս ունեմ սառնարանում, գինի։ Բայց ամեն ինչից առաջ և նախևառաջ՝ գիշերվա գրածս։ Փորձում եմ մուտքագրել համակարգչի մեջ։ Դեմս դրած նայում եմ թղթին։ Բառերի կեսը գրվել է, կեսը չկա։ Բառերի մեջ էլ՝ որոշ տառեր գրվել են, որոշները՝ ոչ։ Կոտրտված, ջնջխված բառեր. մեջները մի երկու առողջը կա։ Փորձում եմ հիշել գիշերվա մտածածս։ Չեմ կարողանում։ Վհատվում եմ. գրողը տանի ձեզ, պարսիկնե՛ր, մի՞թե կարելի է այդպիսի թուղթ ու գրիչ արտադրել, ձեր խոտանի պատճառով ես կորցրի Նոբելյան մրցանակը։ Բայց ինչ-որ բան, փոքրիկ մի պատմվածք, այնուամենայնիվ, գրի եմ առնում. «Երեխա էր վաճառել։ Իր առաջնեկին։ Տղա… ասում էին՝ խաբվել է, բայց դրանից հետո՝ էլի շատ ու շատ անգամներ… Երբ նրան փողոցում հանդիպեցինք, արդեն քառասունն անց կին էր։ Մայրս ասաց. «Սատկած, առաջվա պես սիրուն ես։ Առաջվա պես էլի լրբությո՞ւն ես անում»։ «Տո՛ չէ… չես տեսնո՞ւմ, ամեն ինչ հարամվել ա։ Հիմա արժող-չարժող լրբություն ա անում, դա իմ տեղն ա՞»։ Գրածս պահում եմ «խառախուռա» անունով թղթապանակում, թող մնա, եթե ժամանակ ունեցա, պատմվածք կդարձնեմ։ Չնայած լիքը էդպիսի թղթի կտորներ ու ֆայլեր կան, որ հավաքվում, հավաքվում են, մի օր էլ գրասեղանդ դասավորում ես ու էդ բոլորը ձեռքի մի շարժումով նետում աղբարկղ։ Բայց այս պահին մի տեսակ ափսոսում եմ չգրելը։ Պարսիկների հերն անիծեմ, գիշերվա գրածս հանճարեղ էր, ափսոս։ Անգամ հյուրերի գնալուց հետո մտքումս դեռ կռվում եմ պարսիկ արտադրողների հետ, էլի ողբում եմ կորցրածս մտքերը, կորցրածս Նոբելն ու սրտիս նեղությունը ավելի է ուժեղանում։ Հիմա էլ մտքումս ընկերուհիներիս հետ եմ կռվում… ճիշտ էի. պետք չէր նշել ծննդյան օրը։ Երբ արդեն խմել էինք կենացները, կերել տոլման, պեղել էինք հիշողությունները, ամեն մեկը անցյալից գտել էր արժեքավոր մի բան ու հիացմունքով պատմել՝ գտածոն ի ցույց դնելով մյուսներին. «Անցնում ենք նվերներին»,- առաջարկեցի ես։ Քանի որ մեծը ներս մտնելիս արդեն հայտարարել էր՝ «Էսպիսի դեպքերում թարս է՝ փող չունեի, քույրս,- նա նայեց քրոջը,- ծնունդիս մի սափոր էր բերել, ես էլ բերեցի քեզ»։ Էս դեպքում միայն ծիծաղելն էր մնում, ու բոլորս ծիծաղեցինք։ Ես բացեց Մանուշի բերած փաթեթը, «ալե՜» գոչեցի աճպարարի կապկելով ու փաթեթից թափահարելով հանեցի մի գիշերանոց։ Շրջվեցի նրանց կողմն ու պահեցի վրաս։ Գիշերանոցը մի ձեռքով ուսերիս, մյուսով փորիս սեղմած՝ խունջիկ-մունջիկ եկա։ Մեծ քույրը գունատվեց։ «Ճիշտն ասած՝ ես էլ… ճիշտ ա, քո նվիրածն ա, բայց մի քիչ մեծ էր»,- Անուշին նայելով կմկմաց քույրը։ Հավանաբար հաշիվներ ունեին ճշտելու, բայց արյունը թույլ չէր տալիս դա բացահայտ անել, հավանաբար ուզում էին իրար ինչ-որ բան հասկացնել, ուզում էին ասել, որ իրենք ավելի լավ բանի են արժանի և նման խառախուռայից անմիջապես են ազատվում։ Հայացք գցեցի նվերներին ու ցավ զգացի, ավելի ճիշտ ստորացում. «Ես ինձ համար միամիտ ծնվել էի, իսկ սրանք ծննդյանս օրը օգտագործեցին իրար խողխողելու համար…»։

Սփռոցը պատուհանից թափ տալիս տեսա երկու ոստիկանի. Սահակյանն էր և մի երիտասարդ: Ձեռքով ողջունեցի նրանց՝ հույս ունենալով որևէ լուր լսել ընկերոջիցս: Երևում է, այլ գործով էին եկել, բայց ինձ տեսնելով՝ որոշեցին հանդիպել։ Հայացք գցեցին պատուհաններիս ու քայլեցին դեպի մուտքը:

Սահակյանի հետինը երիտասարդ էր, նոր համազգեստով, կրծքին՝ մեդալ, թևին՝ ասեղնագործ զինանշան, առավոտյան էլ տեղը տեղին սափրվել էր՝ օծանելիքի հոտը կիլոմետրից էր փչում: Աչքերը խաղում էին երեսին, մի հայացքով կլանում էր ամեն ինչ. երևում էր, որ ճարպիկ է, սատանից յոթ օր առաջ է ծնվել։ Ներս մտնելուն պես սկսեցին առանց նախաբանի:

-Նորություն չունե՞ք,- հարցրեց Սահակյանը։

-Մի անհանգստացեք, կգա,- վստահեցրի։

-Ինչո՞ւ եք էդքան համոզված, բա՞ն գիտեք։- «Յա՛խկ, հարցաքննությունը սկսվեց»։

-Այո գիտեմ,- ասացի հանդիսավոր,- ես գիտեմ, որ նախկինում կյանքը գնահատող էսթետները փախչում էին սարերը, անտառները, ճգնավորները իրենց միայնությունը փնտրում էին անապատներում, բայց հիմա փախչելու տեղ չկա. անտառները հատված են, սարերը հալում, մետաղներ են կորզում, իսկ անապատները ավազահանքեր են… այնպես որ՝ փախչելու տեղ այլևս չկա, մարդը պիտի ստիպված ապրի իր նմանների միջավայրում։ Դրա համար էլ վստահ եմ՝ կգա՛։

-Պատմեք նրա մասին,- Սահակյանը դարձյալ հիմնավոր տեղավորվեց բազկաթոռի մեջ, և ես որոշեցի այսօր ևեթ դեն նետել այդ մաշված բազկաթոռը:

-Ի՞նչ պատմեմ:

-Ասենք… նկարագրեք արտաքինը,- երիտասարդը հայացք գցեց սեղանին կիտած խառը թղթերին ու գինու դատարկ շշին: Ձայնի մեջ նյարդայնացնող մի բան կար, ասես, կեղծ նոտա, ասես, աղմուկ…

-Նկարը չե՞ք տեսել: Կարծեմ նման դեպքերում գործերին լուսանկար էլ է կցվում, ավելին՝ այն ցուցադրում են հեռուստատեսությամբ և տալիս են հոտոտելու վարժեցրած շներին:

Նա սեղանին դրեց անկետայի թուղթը, ինչպիսիք հազար անգամ լրացվում են՝ ծնվելիս, դպրոց գնալիս, այն ավարտելիս, երկրից հեռանալիս, բժշկի գնալիս… ինչպես միշտ, երբ ժամանակ չկա, և պետք է համառոտագրել մարդու գոյությունը՝ անուն-ազգանուն, տարիք, սեռ, հասակը, մազերի գույնը, աչքերը, քիթը, մաշկը, բնորոշ նշանները… ապրածն ու չապրածը՝ ողջը մի տողով։

-Լուսանկա՞ր։ Իհարկե, կցված է։ Բայց Աստված գիտե, թե ինչ վաղեմություն ունի։ Մարդիկ սիրում են երիտասարդ տարիների նկարները, այնտեղ ավելի երջանիկ ու ավելի գեղեցիկ են։ Մեր բակում վերջերս մի իննսունամյա տատի մեռավ, թաղման թափորի առջևից երեսուն տարեկան ժամանակվա նկարն էին տանում։

-Մեր երիտասարդ պրակտիկանտն ա, էսօր մի քիչ վատ էի զգում, ինձ ուղեկցում ա,- Սահակյանը հանկարծ հիշեց, որ մեզ չի ծանոթացրել։

Ես շոկոլադի տուփը հրեցի նրանց կողմը.

-Հյուրասիրվեք։

Տեսնելով, որ երկուսն էլ շոկոլադ չեն վերցնում, ավելացրի.

-Կերեք, մարդու ուտելու ցանկությունը ուղիղ համեմատական է նրա ապրելու ցանկությանը։

-Հա՞ որ…- պրակտիկանտը հպանցիկ նայեց տուփին։

-Արդեն հազար հիվանդություն ունենք, հիմա արդեն մեր չուտելն ավելի խեր ա, քան ուտելը,- Սահակյանը հոգոց հանեց,- Արան շատակեր է՞ր, ուտել սիրո՞ւմ էր։

-Չէի ասի։

-Դե, տեսնո՞ւմ եք…- Սահակյանն էլ խեթ նայեց տուփին, ասես ամենի մեղավորը շոկոլադն էր։

Նրա օգնականը սկսեց հարցեր տալ՝ բերանի, քթի ձևը, մաշկի, աչքերի գույնը, խալեր, սպիներ…

Ինչ-որ կցկտուր պատասխաններ եմ տալիս, ապա արդարանում.

-Ես ընկերոջս երբեք չեմ ընկալել այդպես ծվեն-ծվեն, մաս առ մաս։ Ինձ համար նա միշտ այդ ամենի ամբողջությունն է եղել։ Չեմ հիշում։ Սպանեք էլ՝ նրան այդպես վանկատված չեմ հիշում։

– Ի՞նչ եք կարծում, հնարավո՞ր ա՝ մեռած լինի:

Այս ասելիս Սահակյանը սեղանից վերցրեց «Գրական թերթն» ու թերթեց։ Լույս տեսած գրքերի շապիկներն ու գրական անցուդարձը նրան չհետաքրքրեցին։ Մի երկու անգամ շուռումուռ տվեց, հետ դրեց։ Բայց դժգոհություն չկար դեմքին։ Հավանաբար, այլ ակնկալիք չուներ, ուղղակի ժամանակ էր ուզում շահել մինչև ես կպատասխանեի։

-Չգիտեմ, մահն ինձ համար ընդամենը ֆիզիկայի օրենք է՝ մի վիճակի փոխարկում մյուսով, երբեք չեմ կենտրոնանում դրա վրա,- ասացի հնարավորինս անտարբեր,- վերջերս մեր ծանոթներից մեկը մահացել էր, ինձ հարցրին՝ գնալո՞ւ եմ հոգեհանգստի, որ մեքենա պատվիրեն, ասացի. «Չէ, տանեցիներից ոչ ոքի չեմ ճանաչում, որ գնամ ցավակցեմ»: Հարցնողը ապշեց. «Բայց չէ՞ որ դու գնում ես նրան վերջին հրաժեշտը տալու»։ Ամաչեցի։ Բայց իրոք՝ մահն ինձ համար բաժանում չէ, երբեք այդպես չեմ ընկալել։ Ինձ համար Գոյությունը ջրբաժան չունի։

Պատասխանը Սահակյանին չբավարարեց, նա հայացքը համբերատար պտտեցրեց սենյակում, պրակտիկանտի նման նա էլ նայեց սեղանին թափթփած թղթերին, ապա գինու շշին, հոնքերը վեր ձգեց ու եզրակացրեց.

-Փաստորեն, նաև խմում եք:

-Իսկ ուրիշ էլ ի՞նչ եմ անում, որ նաև խմում եմ:

-Ո՞նց թե՝ ի՞նչ,- նա մի պահ հապաղեց, որ ես գիտակցեմ իմ զանցանքը։

-Հիմա, եթե ինձ տեսնեիք կանեփով տոլմա ուտելիս, պիտի պնդեիք, որ նարկամա՞ն եմ,- ասում եմ։

Մի պահ լուռ նայեցինք իրար։

Պրակտիկանտը որոշեց միջամտել.

-Ենթադրում ենք՝ Արան ինքնասպան է եղել,- հայտարարեց միանգամից:

– Որքան էլ հնարամիտ լիներ Աստված, միևնույն է, այլ ելք չկար՝ նա պիտի մեռներ: Բայց մի վախեցեք, նրա բոլոր ինքնասպանությունները ավարտվում են բանաստեղծություն գրելով,- ես այնպես ժպտացի, որ հասկացվի՝ նման իրավիճակ հազար անգամ եղել է:

-Էս անգամ միանգամից ա մեռել, ոչ թե տող առ տող։ Էս անգամ նրանից դիակ ա մնացել, ոչ թե բանաստեղծություն,- Սահակյանը հուշիկ է խոսում։ Ձայնի մեջ պարզ զգացվում է ցավ չպատճառելու զգուշությունը։

-Դա արդեն անլուրջ է,- անկախ ինձանից ծիծաղեցի։

-Ինչո՞ւ։

-Մահն էլ են վաստակում, ինչպես ոսկեդրամը, մահն էլ է լինում հարամ ու հալալ, մահն էլ է վսեմացնում կամ նսեմացնում մարդուն. նա մաքուր մարդ էր, նա չէր կարող այդպես նվաստ գնալ։

– Փաստորեն…- կմկմաց Սահակյանը։

-Տե՜ր Աստված…- փորձեցի զսպել հուզմունքս, մոտեցա սեղանին, վերցրի գինու շիշը, աչքերս կկոցելով նայեցի մուգ ապակու մեջ և համոզվելով, որ դատարկ է, դրեցի սեղանին:- Ափսո՜ս,- համարյա շշնջալով նայեցի Սահակյանին, և ոստիկանը դա համարելով ափսոսանք ուղղված շշից բացակայող գինուն, քան թե մեռած ընկերոջս, սառը ձայնով հարցրեց.

-Էլ ի՞նչ գիտեք նրա մասին:

-Դե, եթե անկեղծ, հեչ ինքը ոչինչ չգիտեր իր մասին: Անհայր էր մեծացել: Չէր էլ հասկանում թե իր տգեղ, շշմած մայրը իրեն ումից հաջողացրած կլինի: Բայց մայրն ասել էր, իբր հայրը մահացել է, երբ դեռ Արան ծնված չի եղել: Մոր՝ իրեն ինչ-որ մեկից հաջողացրած լինելը փաստարկում էր նրանով, որ հետագայում ուրիշ ոչ ոքից չի լսել, որ իր հայրը մեռել է, այսինքն, որ այդպիսի մարդ առհասարակ եղել է:

Բառերն իմիջիայլոց նետելիս ես մտովի պատկերացնում էի, թե ինչպես մի պաղ առավոտ, լույսը դեռ չբացված, ընկերոջս տատը՝ հայտնի ժեշտանչի Արշոյի կինը, Արայի մորը՝ իր հղի աղջկան, բոթելով նստեցրեց մեքենան ու գրպանում ստուգեց փողի կապոցը, որ պիտի հանձներ տալին: Լսեցի նրա հորաքրոջ ամուսնու մրթմրթոցը հարևան սենյակից, թե ինչու պիտի իր նման հարգարժան մարդու տանը բիճ ծնվի։ «Հանուն ինչի՞»,- ճչում էր մազմորուքի մեջ կորած գյուղացին: Հորաքույրը վախեցած լռում էր, չնայած, երբ աշնանը երկու կով առնի, ամեն ինչ կհասկացվի: Տեսնում էի ընկերոջս ծնունդը գյուղական տան մեջ, ամայության պես այն ծանր լռությունը, որ իջավ նորածնի ճիչից հետո, այն խղճահարությունը, որով բուժքույրը կտրում էր մանկան պորտալարը ու նետում Աստված գիտի թե ուր: Այդ պահին դա կարևոր էլ չէր։ Պարզապես ցավով արձանագրեցին, որ երեխան առողջ է, և իրենց հույսերը, որ այդքան ձիգ շորեր հագնելուց, փորը սեղմելուց, վիժելու համար հազար դեղ ու ճար խմելուց և սովով մարմինը տանջելուց հետո դժվար թե երեխան ապրի, զուր էին, սրտի հովարանք։ Երեխան խրոխտ ճիչով ազդարարում էր իր գալուստը։ Հետո բուժքույրը հեռանալիս հարցրեց՝ ի՞նչ եղավ պորտալարը։ Փաստ էր, որ ոչ ոք չէր տեսել, պատկերացում անգամ չուներ, թե ինչ եղավ այն: Գուցե շնե՞րը տարան: Չէ՞ որ ընդհանուր իրարանցման մեջ մեկը ծննդկանի ճակատն էր սրբում, մյուսը՝ մխիթարում, որ բիճ պիտի պահի:

Այն վայրում, ուր նա էր ծնվել, համատարած աղուտ, անջրդի հողեր էին՝ տապից ճաքճքած ու ճաքերի եզրերին արևից կեղևակալած աղի սպիտակ շերտով, ուր ոչինչ չէր աճում, անգամ անարմատ ուղտափուշ, ուր անգամ օձ ու կարիճ չկար… Եվ շունը պորտալարը բերանն առած վազում էր անծայրածիր կավահողի վրայով, խոր ճաքերի հանդիպելով թռչում: Դաղված կավահողն այրում էր նրա թաթերի թմբիկները: Շունն ուզում էր կաղկանձել, բայց շարունակում էր ատամներով պահել համեղ պատառը ու լքլքալով թռչում էր ճաքերի վրայով… բայց ի վերջո չդիմացավ թմբիկների ցավին՝ բերանը բացեց կաղկանձելու, և նրա սուր ատամների հետքը վրան՝ արնոտ պորտալարը ընկավ կեղևակալած աղաշերտի ճեղքից… Եվ շունը երկար ու դառը կաղկանձում էր թմբիկների ու կորցրած պատառի ցավից:

 Որոշ ժամանակ անգամ նրա լացին չէին արձագանքում՝ թող ղժա, ղժա, սիրտը կանգնի: Շատ էին տեսել նման ճակատագրեր… այդպիսիք պիտի անպայման մի արտառոց բան անեն իրենց արհամարհված ծնունդը բողոքարկելու և այդ բողոքը տեղ հասցնելու համար: Ապա տեսա նրա մորը, որ չորսամյա տղային պատմում է հոր մահվան մասին. «Երբ լիմոնի ութ տարեկան ծառը հանկարծակի թառամեց, գլխի ընկա՝ մա՛հ կլինի…». հորինովի մի պատմություն։

-Իսկական արագիլի բերած,- կատակեց պրակտիկանտը, ապա հասկանալով, որ կատակի համար պատեհ պահ չէ, որոշեց շտկել սխալն ու քղկաց՝ իբր կոկորդում բան կա,- ներողություն, եթե կարելի է՝ ջուր…

-Հա, իհարկե… Իսկ Ձե՞զ՝ սո՞ւրճ, թե՞յ…- հարցական Սահակյանին նայելով՝ քայլեցի դեպի խոհանոց՝ հույս ունենալով այնտեղ օտար աչքից հեռու գոնե անկեղծ հոգոց հանել։ Հետաքրքիր է, ինչո՞ւ են մարդիկ թաքցնում վիշտը. ամո՞թ է, անբարոյական լինելու պես բա՞ն է վիշտ ունենալը։ Թե՞, եթե ուրիշի մոտ դեմքդ խոժոռես ու բերանդ ծռելով լաս, էսթետիկ տհաճություն կպատաճառես։ Ինչ-որ անհասկանալի մի պատճառով կյանքից սրբագրվում են մարդկային ապրումներն ու դրանց վկայությունները։

-Զուտ ընկերակցելու համար՝ սուրճ… հիմա լավ թեյ չկա,- Սահակյանն, իհարկե, սուրճ չէր ուզում, բայց որևէ տեղեկություն կորզելու հույսը դեռ չէր կորցրել։ Համատեղ խմված սուրճը ևս համատեղ ապրած կյանք է, և նա հույս ուներ՝ դա մեզ կմտերմացնի, ու ես գործի հետ կապված որոշ գաղտնիքներ կվստահեմ իրեն։

-Քա՞ղցր, դա՞ռը…

-Ոնց քեֆդ տա,- ասաց,- գիտե՞ք՝ Ձեզ հետ շատ հեշտ ա աշխատելը. ոչ կինն եք, ոչ քույրը, ոչ մայրը, ոչ դուստրը… դրանք շատ են ողբում, ամեն մանրուք, ամեն մի խոսք ծանր են տանում: Ի դեպ, Ձեզ զանգելուց հետո ա հետքը կորել:

-Արդեն կարևոր էլ չէ,- սուրճի բաժակները չխկրտացնելով՝ խոհանոցից կանչեցի ես,- միևնույն է՝ ինքնասպան է եղել, հրեն՝ գտել եք…

Քիչ անց սենյակ մտա։ Նրանց հայացքները դարձյալ ուղղվեցին դեպի թափթփված թղթերը: Սահակյանը երևի մտածում էր, թե ինչպե՞ս կարելի է սուրճ հյուրասիրել այդ փնթի սեղանի վրա, նրա կինը, հավանաբար, նման դեպքերում մաթեմատիկական ճշգրտությամբ արդուկած գծերով սփռոց է փռում։ Դա երևում էր նրա զարմացած ու նաև հետաքրքրված հայացքից, որով նայում էր սեղանին: Երիտասարդն ավելի պրակտիկ գտնվեց։ Նա մոտեցավ սեղանին ու թղթերը ետ հրեց՝ ուղիղ երկու բաժակի տեղ բացելով:

-Դեռ ճանաչել է պետք,- բերանը վառելով բաժակից ֆռթացրեց Սահակյանը,- սուրճը խմենք, գնանք:

 -Ես չեմ գա, կնոջը տարեք,- կտրուկ ըմբոստացա։ Ու կայծակի արագությամբ պատկերացրի ինքնասպանության բոլոր ձևերը՝ զենք, թույն, բարձրությունից իրեն գցել, կախաղան, վզից քար կախած ջուրը նետվել… Արան ճաշակով մարդ էր, հետաքրքիր է՝ ո՞րն է ընտրել։

Նա ապշահար ինձ է նայում.

-Զարմանում եմ Ձեր ինքնատիրապետման վրա։

Հանկարծ զգում եմ իմ սխալը. պետք էր լալ, հառաչել, ճակատագրից բողոքել, մեր ընկերությունից սրտաճմլիկ դրվագներ հիշել։ Թե չէ՝ սրա ամեն մի հայացքը քրեական մի հոդված է. հիմա էլ չմտածի՞, թե ես եմ սպանել-թաղել։

-Հա,- ասում եմ,- կողմնակի աչքը ինձ զգաստացնում է, ես իմ բոլոր ցավերն ու մահերը առանձնության մեջ եմ ապրում։

-Նախանձելի հատկանիշ ա,- գովում է,- … բայց պիտի գաք, այլ ելք չունենք. կինը չի կարող՝ մայրն ա մահացել: Խեղճ կին. տասը օրում երկու կորուստ:

-Տե՜ր Աստված…- համարյա լաց եղա: Հիմա արդեն մահը փիլիսոփայական կատեգորիա չէր, որ պիտի վերծանվեր բանաձևերով, հիմա այն սովորական դիակ էր, որին վերածվել էր ընկերս, և ինչ-որ տեղում պառկած սպասում էր, որ ես գնամ ու հաստատեմ իր գոյութունը:

* * *

Փառք Աստծո, դիակը նա չէր: Եվ տուն մտնելիս փորձում էի որոշել, թե նրա զանգերից ո՞րն է ավելի անվնաս, ո՞րը պատմեմ ոստիկանին, որ ինձ հանգիստ թողնի: Սառնարանում մի բաժակի չափ կոնյակ ունեի։ Իսկական է՝ մտածեցի, ձեռքս տարա շշին ու քարացա. կոնյակի ուռած գլխով շիշը և նրա վզից կախ պիտակը, որի վրա մանրամասներ էին գրված կոնյակի կենսագրությունից, ուղեղումս անմիջապես նույնացան քիչ առաջ տեսած դիակի բթի և դրանից կախ ընկած պիտակի հետ, որի վրա ինչ-որ բաներ էին գրառված, հավանաբար՝ թե ում դին է, կամ որտեղ է հայտնաբերվել, կամ գուցե ավելի պրիմիտիվ՝ ուղղակի համարակալված էր, ինչպես ծննդատան երեխաները կամ համակենտրոնացման ճամբարի գերիները: Ոչինչ, ոչինչ այդ պահին այնքան չէր խեղճացնում կյանքը, որքան դիակի բթից կախ այդ պիտակը: Երբ սանիտարը հետ տարավ ճերմակ սավանը, առաջինը մազերը բացվեցին:

-Մի շարունակեք,- բղավեցի խեղդված ձայնով,- սա նա չէ, նա ճերմակած չէր:

-Շարունակեք,- դեմքի սառը արտահայտության տակ ապրումները թաքցրած՝ հրամայեց Սահակյանը,- գուցե հետո ա ճերմակել… Ձեր տեսնելուց օրեր են անցել, և, վերջին հաշվով, անհետ կորածի մասին ա խոսքը, գուցեև՝ հանցագործության:

Սարսափելի էր: Սովորաբար օրվա այդ ժամերին ես երաժշտություն եմ լսում, սուրճ կամ շոկոլադով կոնյակ խմում, կարդում որևէ դասականի… իսկ հիմա այդ ամենից կտրուկ անցում դեպի մահվանից օրեր, շաբաթներ անց հայտնաբերված դիակը… սրտխառնոց։ Ործկոցը զսպած նետեցի.

-Ինքը չէ,- ու դուրս վազեցի:

Ա՜յ քեզ ընկեր… ինչ հրաշալի օր ավերվեց նրա պատճառով: Դեռ հարց է՝ գիշերը կկարողանա՞մ քնել:

Օրվա անցուդարձից պետք էր լիցքաթափվել, ազատվել։ Ճաշ տաքացրի՝ սոուս: Մինչ ճաշը տաքանում էր, աշխատելով չնկատել կոնյակի շիշը, սառնարանի դուռը բաց պահած նայում էի ուտելու ինչ կա: Լավաշ, պանիր, հատիկ լոբով սալաթ, լեչո: Ուտելիքը սեղանին դասավորեցի ու միացրի հեռուստացույցը: Լուրեր կլսեմ ուտելու ընթացքում, ինչպես անում եմ միշտ՝ ժամանակի խնայողություն։ Այո, կյանքը իմ դեմ էր։ Հեռուստացույցը մանրամասն թվարկում էր գերիների հետ արած թշնամու բարբարոսությունները։ Հանված է կապիտանի դիակի աջ աչքը, կտրված են երկու ականջները, շարքայինի լեզուն է պոկած, էն մյուսի՝ ձախ դաստակն ու վիզը հատված են… մնում էր ճշտել՝ նրանք դա արել են նախքան գերիներին սպանե՞լը, թե՞ կենդանության օրոք: Փորձաքննությունը հաստատել է՝ միայն շարքայինի դաստակն ու գլուխն են կտրել կենդանության օրոք, մնացածին ծաղրել ու ստորացրել են հետմահու: Ի՞նչ կարիք կար այդքան մանրամասն նկարագրելու, այդպես ռեալիստորեն պատմելու եղելությունը քայքայված ջղերով ժողովրդին, զոհվածների հարազատներին: Հավանաբար, արտասահմանյան դիտորդների ու կազմակերպությունների համար է հայտարարությունը տարածվում, միջազգային օրենքն է պահանջում: Ձեռքս մեկնեցի վահանակին, որ ալիքը փոխեմ, նայեցի ափսեին և փորիս մեջ սուր ցավ զգացի, ասես մեկը փշրած ապակի էր տրորում ներսիս։

 Սիրտս ահագնացած բաբախում էր։ Սկզբում զարկերակս բռնած հաշվեցի զարկերը։ Լինում են պահեր, որ դա օգնում է՝ համաչափ ու լի զարկերը լիցքաթափում են, ռիթմի անխափան կայունությունը ինքնավստահություն է ներշնչում։ Բայց հիմա չէր օգնում, սիրտս բերանիցս թռչում էր։ Էլ ոչ դես, ոչ դեն՝ անցա փորձված ու հավատարիմ մեթոդին. մի կտոր բամբակի վրա վալերյանի հեղուկ լցրի, մոտեցրի քթիս, խո՜րը շնչեցի։ Վերջ։ Երանելի խավարը… այն կոպերիս տակ է, չորսբոլորս, ամենուր… Կարծես թե քնում եմ։ Միշտ զարմացել եմ մարդկանց վրա, ովքեր ատում են գիշերը, անկողնում շուռումուռ գալով տանջվում լուսաբացին սպասելիս։ Մի՞թե ավելի լավ ապաստարան կա, քան մութը։

ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ

Հուշկապարիկն աշխուժացել է։ Արդեն օր ու ժամ, երազ ու արթնություն չի հարցնում։ Երբ խելքին փչում է՝ հայտնվում է, գեղգեղում, ծիծաղում ու ծիկրակում։ Հուշկապարիկն ընդլայնել է իր տարածքը՝ ցնորքից դուրս է եկել, հասել իրականություն։ Չի էլ վախենում, է՛։ Հավանաբար, ցնորքներն էլ շփման կարիք ունեն։ Կամ, ով գիտի, վրեժ է լուծում մանկությանս օրերին բռնած ձկների համար, թեև նրանք դեմք չունեին, պարզապես ձուկ էին։ Մենք նրանց բռնում էինք, սուր քարերով, որ գտնում էինք Սևանի ավազների միջից, բացում էինք փորը, գետում լվանում ու կիսաչոր ճյուղերը վառելով, դառը ծխից հազալով ու արտասվելով՝ խորովում… սա նրանցից մեկը կարո՞ղ է լինել։ Ո՛չ։ Նրա՛նք դե՛մք չունեի՛ն։

Արդեն երկրորդ օրն է՝ անընդհատ քնատ եմ։ Աստված այդ մի առավելությունը տվել է՝ հզոր ինքնապաշտպանական համակարգ. ֆիզիկական կամ հոգեկան ցավից քնում եմ կամ ընկղմվում կիսանիրհի մեջ, ու ինչքան մեծ է վիշտը կամ ցավը, դրան համազոր լավ ցնորքներ ունենում, ասենք, օրինակ, վարդի բույր քաղաքային փնթի սենյակում, հնձած արտում հատիկ ջոկջկող սարյակների թռիչք՝ դարձյալ նույն սենյակում, ջրի բացակայության մասին իսկ չկասկածող ձկների վտառ, փեթակի գլխավերևում դժժացող պարս, վզից դրախտ բուրող երեխա… Մի խոսքով, Երկնավորը գիտի՝ ուր է ուղարկել և բուրումնավետ ցնորքները տվել է որպես դիմակայելու հնարավորություն։ Տեսնես բժիշկը սա հիվանդությո՞ւն կհամարի։ Չէ՞ որ ցնորքը խանգարում է ապրել, իսկ սրանք՝ ոչ։

Բժիշկն ամենը ձևակերպեց երկու բառով՝

-…Հիվանդությունները երիտասարդացել են:

-Հիմա բոլորի աչքը երիտասարդության վրա է՝ իմպոտենտ ծերուկներից սկսած, որ քամում են իրենց սիրուհիների ջահելությունը, վերջացրած վիրաբուժական սեղաններին մարմինները փռած պառավներով, որ երազում են ճարպ ու կնճիռից ազատվել,- կատակեցի ես:

Բժիշկը թեթևակի ժպտաց ու շարունակեց, թե ինչու՝ կեղտոտ էկոլոգիան, մոդիֆիկացված սնունդը, ռենտգենյան բարձր ճառագայթումը, պատերազմներն ու ցունամիները… և ես մտածեցի, թե ի՜նչ սարսափելի է ապրել այսքան վերլուծված կյանքում: Լավ չէի՞ն ժամանակները, երբ մարդու կյանքը կախված չէր դեղագործական հզոր գործարաններից և ամրագրված չէր գիտական հստակ բանաձևերով։ Ամեն ինչ վարսավիրի նշտարի ծայրին էր. կտրվածք, և կյանքի ողջ մաղձը արյան հետ դուրս էր հորդում երակից, լերդանում մաշ-
կի վրա:

-Եկեղեցի էլ կարող ես գնալ,- դեղատոմսի հետ խորհուրդը բուռս խոթեց բժիշկը,- Սուրբ Գևորգ եկեղեցու տեր հայրը շատ հաճելի զրուցակից է, մարդ թեթևանում է,- ու մի երկու բան էլ խնկի ու խնկահոտի բուժիչ հատկությունների մասին ասաց:

Չուզեցի թաքցնել, որ երբեք չեմ ընդունել տերտերներին.

-Իմ և Տիրոջ միջև միջնորդ պետք չէ, առանց դրա էլ մենք իրար լավ ենք հասկանում: Այդ անաստվածների՛ սիրտը պիտի տերտերը կսմթի, որ արթնացնի…- Բայց հիշելով, որ դեռ պիտի վերադառնամ բժշկի մոտ, զիջեցի,- չնայած… պետք է բոլոր տարբերկներն էլ փորձել:

Աշնան պաղը մեկ քիմք էր խտղտացնում, մեկ շոյում, մահվան քրտինքի պես սառը պատում էր ճակատս: Քայլում էի բարձրահարկ շենքերի երկայնքով, որոնց ճակտոնները զարդարված էին արդարության կոչող պլակատներով, որն այդպես էլ չէր գալիս, չնայած բնակիչների այդքան ցցուն թախանձանքներին: Ուշադրությունս գրավեց ամենաբարձր շենքի վրա տնկված դրոշը՝ միասեռականների պաշտպանության կոչով, որ ծածանվում էր դեպի լյառն Մասիս, և ես մտածեցի, որ քաղաքն, իրոք, ծանրաբեռնված է: Հիշեցի նախանցյալ տարի տարածված բամբասանքը ընկերոջս մասին, որ իբր նրան տեսել են մի անառականոցում, ուր այդպիսիք են հավաքվում: Հիշեցի՝ ոնց էր տանջվում խեղճը՝ վախենալով, որ դա կընկնի ընտանիքի ականջը, իսկ ես մխիթարում էի. «Մեր երկրում բոլորն էլ գիտեն, որ երբ մեկին ուզում են վարկաբեկել, նման լուրեր են տարածում՝ տղամարդուն ասում են գոմիկ է, կնոջը՝ բոզ»: Հիշելով անհետացած ըկերոջս, մտովի վերլուծեցի՝ հնարավո՞ր է ինքնասպան եղած լինի։ Մտածեցի, որ ցանկացած մահ ինքնասպանություն է, պարզապես ոմանց երևակայությունը դանակից կամ թույնից այն կողմ չի անցնում, իսկ ոմանցը հասնում է մինչև Գաբրիել հրեշտակապետ: Ինչպես ասում են՝ էսթետիկայի հարց է: Ուրախանալով, որ կարծես ազատվել եմ ոստիկանից, մի պահ նրան էլ խղճացի՝ պատկերացնելով, թե ինչպես ողջ օրը լացեր, գոռոցներ, խոստովանություններ, աղաչանքներ ու դարձի գալու խոստումներ լսելուց հետո, հիմա հոգնած տուն է գնացել ու կնոջ եփած վռիկը ֆռթացնելով՝ զգում է, թե ինչ ծանր բան է արդարության որոնումը: Բայց շենքին մոտենալիս տեսա նրան պատին հենված: Չափազանց ձիգ կապված գոտուն նայելով, որ փորի վրա դարսեր էր առաջացրել, մտածեցի՝ ինչքան շուտ են ծերանում տղամարդիկ: Ինձ տեսնելով՝ ոստիկանը ուղղվեց՝ ցույց տալով, որ անցան սպասման ձանձրալի րոպեները և մտերմիկ ժպտաց: Կասկածեցի. գուցե ոստիկանը կցված է պարզապես, որ ինձ հետևի՞: Այլապես՝ ինչո՞ւ ծանուցում չեն ուղարկում ներկայանալու պահանջով, ինչպես անում են սովորաբար: Գուցե սա ոստիկա՞ն էլ չէ, այլ վարձու մարդասպա՞ն:

-Գուցե ոստիկան էլ չեք, այլ վարձու մարդասպան,- մտքերս բարձրաձայն կրկնեցի Սահակյանի ողջույնին ի պատասխան,- թե չէ՝ ինչո՞ւ ծանուցում չեք ուղարկում:

-Չեմ ուզում մարդիկ Ձեզ տեսնեն ոստիկանություն մտնելիս, որովհետև աշխարհին չես գոռա՝ վկա՞ ես, թե՞ հանցագործ, առանց էն էլ՝ ինչ ասես, որ չեն խոսում Ձեր մասին… երկրորդն էլ՝ վարձու մարդասպանը գումար արժե, դա հենց էնպես չէ… ինչի՞ պիտի որևէ մեկը հենց էնպես գումար ծախսի Ձեզ վրա:

-Ինչ-որ մեկը չէ, կառավարությո՛ւնը,- ես համարյա հպարտ էի, որ ոչ թե ինչ-որ մեկը, այլ մի ողջ երկրի իշխանությունն է իմ թշնամին,-… իր դեմ գրած հոդվածներիս համար:

-Վախ, վախ, վախ,- Սահակյանը անթաքույց հեգնեց։ Ապա լրջացավ,- իմ գալ-գնալը ինձանից կախված չէ. գործեր կան՝ տարիներով չեն բացահայտվում: Հատկապես, երբ վկաները չեն օգնում,- «վկաներ» ասելիս նա խստացրեց ձայնը ու հայացքը հառեց դեմքիս: Այդ պահին ես առաջին անգամ հասկացա, թե ինչ բարի է եղել Երկնավորը իմ հանդեպ, որ ինձ գրող է ստեղծել: Պատկերացրի ոստիկանի կյանքը. Ծանր օրվանից հետո նա տուն է գնում, հաց ուտում, հանգստանում, ապա հանում է նոթատետրը, իսկ այնտեղ` սրիկաների, զոհերի, գողերի, թալանչիների հանցանշաններն ու կյանքի վերջին վայրկյանները… և նա իր ուղեղով, մտքով, հոգով անցկացնում է այդ ամենը՝ մեկ զոհի ապրումները, մեկ՝ հանցագործի, ծանրութեթև անում բոլոր հանգամանքները, կտրող-ծակող գործիքները, թույնի սրվակները, խլացուցիչով ատրճանակները, պարանն ու օճառը վերջապես… և դրանցով ուղեղը ծանրաբեռնած՝ քնում։ Իսկ քնի մեջ այդ ամենը դուրս է հորդում հիշողությունից ու խառնվում նրա երազներին… Եվ այդքանից հետո նրան հաստատ ոչ հուշկապարիկ է այցելելու, ոչ էլ հրեշտակ: Բայց մի՞թե ես նույնը չեմ անում ծնվելով, ապրելով, տառապել-սիրելով կամ մեղանչելով հերոսներիս հետ։ Չէ՞ որ ես էլ եմ փորփրելով տակնուվրա անում նրանց կյանքը, մինչև գտնեմ՝ ինչ փնտրում եմ։ Այս հանկարծակի հայտնաբերումը, չգիտես ինչու, ինձ զայրացրեց։ Հավանաբար, այն խաթարում էր իմ ընտրյալ լինելու հնարավորությունը, ձեռքիցս խլում առաջնությունը, ոչնչացնում իմ եզակիության մասին երջանիկ միտքը, որով ծանր պահերին մխիթարվում էի ես։

 -Գիտե՞ք ինչ,- ձայնումս զսպված զայրույթ՝ չարաճճի ժպտացի ես,- այդքան շուտ-շուտ մի եկեք, հարևանները կմտա-
ծեն, թե տան անդամ եք:

-Ասե՞լ եմ, որ ըստ կապի օպերատորի՝ էդ օրը… միայն էդ օրը,- շեշտում է նա,- Արան Ձեզ զանգել ա ուղիղ յոթ անգամ:

-Զանգել է:

-Ի՞նչ էր ասում,- նա ինձ զննում է անքթիթ, ինչպես միջատաբանը խոշորացույցի տակ դրված միջատին: Մի պահ նույնիսկ թվաց՝ հիմա ձեռքը կմեկնի, կվերցնի ինձ ու արևին պարզելով՝ կկոցած աչքերով կստուգի իր կասկածը։

-Սե՛ր էր բացատրում:

-Բայց Դուք պնդում եք, որ ձեր հարաբերությունները ընկերական էին:

-Ախր Ձեր ի՞նչ գործն է:

-Լավ,- զգաստացավ Սահակյանը,- չերկարացնենք: Պատրաստվեք, գնում ենք,- ու անթարթ նայեց ինձ,- մեկին գտել ենք, գուցե ի՞նքն է, գնանք տես:

-Իսկ ինքն ի՞նչ է ասում՝ ո՞վ է:

-Նա չի կարող խոսել… դիակ ա:

-Տե՜ր Աստված,- բացականչեցի,- իսկ գիտե՞ք,- ասացի ինձնից անկախ,- մահացածների երեք տոկոսը խորը քնած են, մահացած չեն, նրանց ողջ-ողջ են թաղում, որովհետև զարկերակն այնքան թույլ է լինում, որ չի զգացվում… Գոգոլը, կարծեմ… Չնայած…- մտքերս խառնվում էին,- Գոգոլը հանճար էր, վճարում էր հանճար լինելու համար, իսկ նա ո՞վ էր՝ շարքային բանաստեղծ, ում նկատեցին միայն մահվան պատճառով:

-Կնոջը չուզեցանք ասել, քանի ճշտված չէ… մեղք է, ավելորդ սթրեսի չենթարկենք:

-Իսկ ես մեղք չե՞մ:

-Կինն ու ընկերը նույն բանը չեն, համաձայնեք, որ Ձեր ապրածն ավելի թեթև ցնցում է, քան կնոջինը…

-Այդ դեպքում խմբագրության պահակին տանեիք:

-Եթե Դուք չգայիք, էդպես էլ որոշել էինք…

ԳԼՈՒԽ ՉՈՐՐՈՐԴ

 Քամին փոշի բարձրացնելով փռշտում ու փռնչում էր: Եվս մի քիչ, և օրերը կցրտեն, ոստիկանի ոգևորությունը կսառչի՝ ինձ մխիթարելով փորփրում էի ինտերնետը՝ ֆեյսբուք, թվիթեր, ինստագրամ… ընկերոջս էջը, նրա ընկերների էջերը՝ ինչ-որ լուր, պատին դրված նոր լուսանկար, նոր ու հում բանաստեղծություն, որ գրվել է գիշերը… ոչինչ: Ամայությո՛ւն: Վախեցա։ Գուցե Սահակյանը ճի՞շտ է, գուցե մի բան է՞ պատահել։ Անհանգստացած զանգահարում եմ մի երիտասարդ գրողի, ով հնարավոր է՝ տեղյակ լինի Արայից։ Նա ասում է, որ վերջին հինգ ամսում առաջին անգամ է լսում նրա մասին, ոչնչից տեղյակ չէ, Ամերիկայում էր։ Ինչո՞ւ։ Գոմիկների մասին վեպ է գրել, այնտեղ թարգմանել են, հրավիրել շնորհանդեսի, ապա սովորելու հնարավորություն են տվել։ Ես նրան նախատում եմ. «Մի՞թե քո կենսագրության տերը, ով տարիներ շարունակ սահմանամերձ գյուղերում, կրակի գծում է եղել, ռմբակոծվել է, նայել մահվան աչքերին, տեսել լացող ծերուկների ու մեռնող երեխաների, պատերազմո՛ղ երկրի գրողը, երեսնամյա առողջ տղամարդը ուրիշ ցավ ու դարդ չունի՞, քան այդ ստոր բնազդը… Դու ի՜նչ մարդ ես, թաղեմ քեզ, չլինի՞՝ գոմիկ ես»։ Նա վիրավորվում է. ուղղակի դա միակ հնարավորությունն է աշխարհը տեսնելու, հիմա գրանտները էդ երկու թեմայով են ֆինանսավորում՝ սեռական փոքրամասնություններ և հաշմանդամներ, հիմա դա է մոդա։ Հեռախոսն անջատում եմ ու մտածում. «Դե ի՛նչ, եթե դա է աշխարհը տեսնելու միակ հնարավորությունը, ե՛ս էլ կգրեմ»։ Գոմիկներ, բարեբախտաբար, մեր ցեղում չեն եղել, շրջապատումս էլ չկան, որ նախատիպ ունենամ կամ գոնե ենթադրեմ, թե ինչպիսին են նրանք, թեև թարգմանիչներից մեկի մասին ասում էին, թատերագետ մեկն էլ կար՝ գունավոր… չէ՛, ավելի լավ է հաշմանդամ, ես երբեք իմ կյանքի ժամանակից չեմ ծախսի նման բանի վրա, առավելևս՝ գեղարվեստ չեմ դարձնի։ Ես հիշում եմ հորս հորաքրոջ աղջկան՝ Գուլին, ով քառասունքի մեջ կարմրուկ է հանում, և որպեսզի աղջկան փրկեն, գառ են մորթում, քերթում, երեխային փաթաթում տաք-տաք փոստի մեջ, բայց գլուխը դուրս են թողնում. չեն փաթաթում, թե՞ փոստը չի հերիքում, հիմա չեմ հիշում։ Աղջիկն իհարկե փրկվում է, բայց խուլ ու համր է մնում։ Երբ հասկացա, որ գուլը անուն չէ, նշանակում է հաշմանդամ, մեր ազգի բոլոր մեծերն արդեն մահացել էին, ու նրա անունը այդպես էլ չիմացա։ Վերջին անգամ նրան տեսել եմ կրկեսում, երբ ավարտական դասարանում էի։ Կրկեսի հավաքարարն էր, ծաղրածուի համարից հետո եկավ ու մատ թափ տալով, գմգմացնելով սպառնաց դիմացի շարքի տղաներին, որ արևածաղկի սերմերը չթափեն հատակին, բայց նրա գմգմոցը տղաներն ընդունեցին որպես ծաղրածուի համարի շարունակություն ու ծիծաղեցին։ Ես հետևից բամփեցի նրանցից մեկի գլխին, տղան վախեցած վեր թռավ, Գուլը նայեց ինձ, ժպտաց ու չճանաչեց, թեև երեխա ժամանակ ինձ շատ էր խաղացրել։ Այո, հենց դա՛ էլ կգրեմ, ես էլ եմ ուզում Ամերիկա տեսնել։ Ճիշտ է, ամերիկահայ գրողները, ովքեր գալիս են այստեղ փառաբանվելու, հաճախ են մեզ հրավիրում, որ մի անգամ էլ այնտեղ հայրենիքի անունից մեծարենք իրենց, բայց ես հեռու եմ նման բաներից։ Ես, իհարկե, առևտրից չեմ խորշում, բայց կարծում եմ՝ եթե գնալ դրան, ապա միայն գնորդը լինել և ոչ՝ վաճառողը։ Բայց այդ ամենը հետո։ Հիմա ես Արային եմ փնտրում։ Էլի մեկին եմ զանգում, որ հնարավոր է՝ տեսած լինի նրան։ Սա հարբեցող չէ, բայց որ ձրի խմիչք լինի՝ կխմի։

-Ի՞նչ ես անում,- սկսում եմ ես։

-Երեք օր ա տնից դուրս չեմ էկել, տանջվում եմ, մի բառ եմ փնտրում, չեմ գտնում։ Հենց գտա, մի հոյակապ գործ կդնեմ ընթերցողի սեղանին։

-Այ քեզ բան,- զարմանում եմ,- գրո՞ղն էլ բառ փնտրի։ Դու հո քարտա՞շ չես՝ բառ փնտրես, բառը քո աշխատանքային գործիքն է, միշտ ձեռքիդ տակ պիտի լինի։ Իսկ եթե էդպես գլխապատառ փնտրում ես ու դեռ չես գտել, կներես, դու ի՞նչ գրող… Ավելի լավ է, ասես՝ հնարավոր է՞՝ Արային տեսած լինես վերջերս։

-Չեմ տեսել ու չեմ էլ ուզում դրա սֆաթը տեսնեմ,- նա այնքան լցված է, որ չի էլ համբերում հարցնեմ՝ ինչո՞ւ,- հիշո՞ւմ ես սփյուռքահայ գրողների հավաքը, Ծաղկաձորում, ամռանը։

-Է՞…

-Լիտրանոց շիշը դրեց լակեց, ինձ մի բաժակ չտվեց։ Ծաղրում էր՝ «Դու գնա բառ փնտրի, օղու հետ ի՞նչ գործ ունես»։

-Փաստորեն, ամբողջ աշխարհը գիտի, որ դու բառ ես փնտրում։ Դե էլ ի՞նչ ես դարդ անում, մեկն ու մեկը կգտնի, կբերի, էլի…

Զգում եմ, թե ինչպես է խորը շունչ քաշելով փորձում զսպել իրեն, բայց երևի չի ստացվում.

-Տո քո էլ… քո ընկերոջն էլ…- բղավում է։

Անջատեցի հեռախոսը։ Հագնվեցի ու գնացի Արայի հետքերով։ Նա սիրում է թափառել քաղաքում. դա նրա համար կենսական անհրաժեշտություն է:

Սովորաբար այդ ժամերին բակում մարդ չի լինում, բայց հիմա մի մարդատար էր կանգնած, շտապ օգնության մեքենա։ Մեր հինգերորդ հարկի Խաչիկին տանում էին դեպի շտապ օգնությունը։ Խաչիկի կինը ինձ տեսնելով՝ սկսեց բարձրաձայն համոզել-խնդրել ամուսնուն. «Նստի, Խաչիկ ջան, նստի… առաջին անգամը՝ հեչ, երկրորդ անգամն էլ՝ ոչինչ, բայց երբ երրորդ անգամ ջրահարսը եկավ, թևը գցեց ուսովդ ու թույլ տվեց, որ գլուխդ դնես կրծքին, այլ ելք ունե՞նք»։ Խաչիկը աղաչական նայեց ինձ. «Գրի,- հրամայեց,- գրող մարդ ես, գրի. էնպիսի սնանկ օրերում ենք ապրում, որ երազելն անգամ համարվում է հիվանդություն»։ Ես հայացքս փախցնելով՝ թեքվեցի շենքի անկյունից։ Ծառի տակ մի ոստիկան էր կանգնած։ Խաչիկի համար։ Համենայնդեպս։ Որպես զսպիչ միջոց, եթե հանկարծ չենթարկվի։ «Հարևա՜ն,- իմ հետևից աղիողորմ կանչեց նա,- այ հարևա՜ն, ինձ էլ հետդ տար»։ Սիրտս ցավեց նրա համար, նորմալ մարդ էր, էդ գրողի տարած ջրահարսը որտեղից է եկել-կպել։ Շտապ օգնությունը եկավ անցավ կողքովս՝ պատուհանին լղոզված Խաչիկի դեմքն ու աղաչական հայացքը։ «Է՜, Խաչիկ ջան, հենց գիտես իմ գնացած տեղը ավելի լա՞վն է… »,- մտքումս արդարացա։

Մայթին, թույլ արևի տակ պառկած էին կանաչ վզկապներով շները: Վզկապները քաղաքապետարանն էր հագցրել շների վզին, որ բնակիչները չվախենան, հասկանան, որ շները ստերիլիզացված են, զերծ ամեն տեսակ կատաղությունից, նրանց բնազդներն արդեն ամորձատված են, և անգամ կատուներն են նրանցից հերոս: «Սարսափելի արարած է մարդը, անգամ բնությունն է խմբագրում»,-մտածեցի: Շներից մեկը եկավ, պտտվեց շուրջս, դունչը ձգեց կոշիկներիս, հոտվտաց, երևի ուզում էր հետս ընկերություն անել, բայց ես ժամանակ չունեի, ինչպես ժամանակ չենք ունենում կարևոր բաների, հարազատների և, առհասարակ, ինքներս մեզ համար։ Շտապեցի դեպի կանգ առնող ավտոբուսը։

Արային փնտրելիս հայտնվեցի մի շենքի մոտ, ուր Ազգային ֆոնդն էր, որին դիմել էի գիրքս հրատարակելու խնդրանքով։ Որոշեցի ճշտել՝ պատասխան կա՞։ Ներս մտա։ Ֆոնդի տնօրենը տարիքն առած օրիորդ էր՝ գյուղական ծագմամբ և գյուղացու կոմպլեքսներով։ Օրեր առաջ ամուսնացել էր։ Սեղանին դեռ մնում էր մաղարիչ շոկոլադի տուփը, որի բոլոր փոսիկները դատարկ էին՝ բացառությամբ երկուսի։ Տուփը իմ կողմը հրելով՝ հյուրասիրեց։ Բերանս խոթեցի թանկարժեք շոկոլադն ու քաղաքավարի ժպտալով՝ կանացի երջանկություն մաղթեցի նրան։ Ես էլ չհասկացա, թե ինչու երջանկության պոչից կցեցի «կանացի» բառը։ Երջանկությունը, որքան ես գիտեմ, սեռ չունի։ Բայց նա ինձ նայում էր ժպտացող բերանով ու բանտի վերակացուի սառը հայացքով, և ես, հավանաբար ենթագիտակցորեն, փորձեցի նրան հուշել իր սեռը։ Թեև հուսալի և ճիշտ ընտրություն էր կատարել, բայց կյանքի քսանից քառասուն տարիներին բաց էր թողել բոլոր վայրի ու կյանքը սնուցող ապրումները և, անկախ ամեն ինչից, առաջվա տաղտկալին էր։ Տիկին «ֆոնդը» ինձ մերժեց. փող չունեն, եղածն էլ ծախսում են համահայկական խոշորամասշտաբ ծրագրերի վրա։ «Խոշորամասշտաբ» բառը խիստ ընդգծեց՝ ցույց տալու համար իմ տեղը՝ թող ինձ շատ չերևակայեմ և իմանամ ումից ինչ խնդրել։ Իրենք չեն զբաղվում մանր-մունր բաներով։ Ինքս էլ չհասկանալով, թե ինչի համար՝ «շնորհակալություն» թոնթորալով դուրս եկա։

Հիշելով ինչպես էր ամիսներ առաջ ընկերս քրջի բազարից գնել Տերյանի «Երկիր Նաիրիի» առաջին հրատարակությունը, իջա այնտեղ: Քայլում եմ գետնին դասավորած մաշված, չարչրկված իրերի շարքերի միջով ու մտածում. «Եթե վաղը-մյուս օրը մեր գրքերը հայտնվեն այստեղ, կգտնվի՞ Արայի ձեռքի պես մի ձեռք, որ դրանք զատի-հանի կյանքի տիղմի տակից, կարժենա՞ն մեր գրքերը դրան, կունենա՞ն այդքան հարգանք ու կշիռ…»։

Զարմանալի է, թե ինչքան բան կա, որոնցից մարդիկ ուզում են ազատվել։ Բայց չէ՞ որ դրանք պարզապես մաշված ու հին իրեր չեն, դրանք կյանքի վկաներ են, որոնց հետ հուշեր, ապրումներ են կապված, որոնք մեզ հետ մթնեցրել ու լուսացրել են մեր կյանքի օրերը։ Եթե հին Հռոմում գլադիատորների քրտինքն էին վաճառում որպես օծանելիք, ապա մեր օրերը բույր չունեն, այստեղ մարդու անշունչ ուղեկիցներն են վաճառում որպես հնոտի, որպես թերմացք… Մարդիկ ուզում են ազատվել վկաներից, ինչպես լրբերն են իրենց կենսագրությունից ազատվում՝ ընկեցիկ երեխաներին թողնելով եկեղեցիների դռներին…

Երբ դուրս եկա քրջի բազարից, փողոցը գվվում էր մոլորված բքի պես։ Արդեն հոգնած էի, արդեն կյանքի աղմուկը նյարդայնացնում էր, ու ես զարմացա երգիչների ու պոետների վրա, որ քաղաքին երգեր են ձոնում։ Ո՞նց կարելի է սիրել մեքենաների աղմուկը, ծուխը, փոշին, խառնիճաղանջ ամբոխը, ո՞նց կարելի է սիրել այդքան քարն ու ցեմենտը, թևերը խուզած, խռթզած ծառերը, ռեկլամային վահանակները՝ օղի, սիգարետ, հյուրանոց, ռեստորաններ ու սեքս համտեսելու առաջարկներով, սիրել ամեն ինչ մոռացած, ծխի ու աղմուկի միջով դեպի փողը վազող մարդկանց խառնամբոխը։ «Եղեք դրախտում, մինչ այնտեղ ընկնելը»,- հորդորում էր դիմացի ծաղկի խանութի վահանակը։ Բայց նույնիսկ դրախտի համար արդեն հավես չկար։ Թեքվեցի վերնիսաժ. էստեղ էլ հնարավոր է՝ լինի։ Մի երկու ծանոթ նկարիչ ուներ, իր նման խմիչքի սիրահար։ Բայց դեռ կեսն էլ չէի անցել, դեռ մի փոքրիկ գնում էի արել, դեռ նոր էի հասնելու իմ սիրած տեղը՝ շների աքսեսուարներին՝ մետաղական զարդերով կաշեփոկերին ու դնչկալներին, որոնք համարյա նույնությամբ կրում են ռոք երգիչները, զգացի, որ ոտքերս էլ չեն դիմանում։ Ինձ նետեցի առաջին պատահած ավտոբուսն ու շտապեցի տուն։ Մի տղա ինձ զիջեց իր տեղը։ Դիմացս մի կին է նստած, հավանաբար իմ տարիքի։ Ճռճռացնելով բացեց անանուխի կոնֆետը, երկու մատով պահած, մյուս մատները ցուցադրաբար հեռու, ճերմակ ատամներով բռնեց կոնֆետի վզից, քաշեց ներս ու շուրթերը շրմփոցով փակեց։ Տեսնես ո՞ւր է գնում։ Երևի ժամադրության, երևի այնպիսի մի տեղ, ուր համբուրվելու է կամ շրթունք շրթունքի շշնջա… անանուխը հաստատ մի դեր ունի կատարելու… Այո, շուրթերն էլ առաջ ձգած, ոնց հարկն է ներկել է. «Միշտ համբույրի պատրաստ…- անցնում է մտքովս,- ապրում են, է՜, ապրում են մարդիկ»։

Արամ Խաչատրյանի քիթը շատ էր աղմկում: Ամեն շրջադարձին, իսկ այդպիսիք շատ էին, երբ ավտոբուսը կտրուկ շրջվում էր, ձեռքս սեղմում էի պայուսակին, որ հանկարծ չզարնվի Առնո Բաբաջանյանի քթին: Լավ է, գոնե թաշկինակ ունեի, Ֆրունզի քիթը փաթաթեցի, նոր դրեցի պայուսակի մեջ: Ողջ ճամփին ձեռքս պայուսակին սեղմած, որ հանկարծ չլինի՝ քթերը իրար վնասեն, վերջապես տուն հասա: Մաշված գիշերանոցիս թևը կտրեցի, հայոց մեծերի օբսիդիանե քթերի արձանիկները խնամքով մաքրեցի ու շարեցի գրապահարանի դարակին: Մի անգամ էլ մտովի տնտղեցի վերնիսաժի վաճառասեղանները՝ արծաթեղեն, փայտյա իրեր, փորաքանդակներ, գինու փոքրիկ տակառներ, սրբապատկերներ, օբսիդիանե զարդատուփեր, մոխրամաններ, ժամացույցներ ու գրչակալներ, ձեռագործ շալեր, ասեղնագործ սփռոցներ… չէ, իմ գնածը ամենահաջողն էր եղածների մեջ՝ և՛ քարն է զուտ հայկական, և՛ քթերն ու նրանց տերերը… մի անգամ էլ նայեցի: Ահա թե ինչ ասել է մեծություն. քթերը ճանաչելի էին անգամ առանց դեմքի:

Ինձնից գոհ նստեցի բազմոցին։ Մտածեցի սուրճ խմելու մասին, բայց այնքան հոգնած էի, որ ի վերջո հրաժարվեցի շարժվելու մտքից, ինչ նպատակով էլ որ այն լիներ։ Հենց փռվեցի բազմոցի երկարությամբ, դարձյալ անիծյալ դուռը։ Չեմ շարժվում: Ո՞վ ասաց, որ տանն եմ։ Տանը չեմ։ Ոնց եկել են, թող այդպես էլ հետ գնան։ Իսկ եթե ոստիկա՞նն է: Եթե հետևել է կամ բակում սպասել իմ վերադարձի՞ն։ Տեսե՞լ է ինձ։ Պիտի մտածի, որ դիտմամբ չեմ բացում, թաքնվում եմ։ Հիմա էլ պիտի ճշտի, թե ինչո՞ւ։ Այս մտքից վախեցած՝ վազեցի դուռը բացելու։ Իրոք որ, Սահակյանն էր։ Այնքան վստահ է, որ իրավունք ունի խանգարելու իմ հանգիստը, որ նույնիսկ ներողություն չի խնդրում, համարձակ ներս է մտնում: Հանկարծ զգում եմ, թե նա որքան է գրգռում ջղերս։ Նրա պատճառով արդեն տունս էլ եմ ատում։ Պատերս, իմ սիրած բազմոցը, որի մեջ հաճույքով ընկղմվում է նա, գրասեղանս, պատից կախված մորս ձեռագործը… ամեն, ամեն ինչ նրա շնորհիվ դարձել է ատելի։ Արդեն առիթ եմ փնտրում տնից դուրս փախչելու, միայն թե նրա երեսը նորից չտեսնեմ։ Վերջերս նույնիսկ մի հեռու բարեկամի գնացի այցի։ Խեղճը այնքան էր շոյվել, այնպես ուրախացել, տեղը չէր գտնում։ Հորաքույր, մորաքույր ու մորաքրոջ աղջիկ, բոլորին սկսել եմ հիշել։ Ինչ խոսք, լավ է, որ նրա շնորհիվ սկսել եմ հետաքրքիր ապրել։ Բայց դա իմ գրելու ժամանակի հաշվին է։ Մտքերը գլխումս կուտակվել, իրար ոչնչացնում են ու ինձ խանգարում։ Անընդհատ լարված եմ ու հոգնած։ Ոստիկանն, իրոք, համը հանում է։ Կարծում եմ՝ ինձ չի հավատում։ Համառորեն գալիս է՝ հույսով, որ օրերից մի օր Արային իմ տանը կբռնացնի, կամ հեռախոսային որևէ խոսակցություն կլսի, հետքի վրա կընկնի։ Հիմարի մեկը։

-Եվ ի՞նչ,- հարցրեց գրապահարանին հայտնված քթերի արձանիկները զննելով:

-Լավն են, չէ՞,- հիացած նայեցի քթերին ու թվարկեցի՝ համապատասխանաբար ձեռքով ցույց տալով,- Արամ Խաչատրյան, Առնո Բաբաջանյան, Ֆրունզիկ Մկրտչյան:- Շրջվեցի ու, նայելով ապշահար Սահակյանին, նրբորեն նախատեցի,- բա՞, հարգարժան ոստիկանություն, արվեստ է պետք հասկանալ, արվեստ:

-Թե արվեստը էդ զռլամա քթերն են՝ ձեզ լինի։ Մի՞թե էդ մարդկանց մեջ այլ բան չկար վսեմացնելու,- կոտր չընկավ նա ու նույն ոճով հարցրեց,- Եվ ի՞նչ, հարգելի գրականություն, ինչ-որ բան հիշեցի՞ք:

-Զանգ երրորդ…- շունչ քաշեցի, որ սկսեմ:

-Իսկ առաջինն ու երկրո՞րդը:

-Օ՜… դրանց մասին չեմ կարող ոչինչ ասել: Մոռանանք. դրանք հույժ գաղտնի են, եթե հանկարծ պատմեմ, կխախտեմ տիեզերքի ներդաշնակությունը:

-Դժվար թե տիեզերքը Ձեզնից նեղանա,- ոչ այն է՝ լուրջ ասաց, ոչ այն է՝ ծաղրեց նա:

-Զանգ երրորդ,- համառեցի ես:

-Դե լավ, գլուխը քարը,- համակերպվեց Սահակյանը,- պատմիր:

– Ջահել օրերի սիրածին էր հանդիպել, իրար չէին ճանաչել. սա խմելուց սմքած, ժամանակից շուտ ծերացած, նա՝ ծննդաբերություններից գիրացած, կոպտացած… Իրեն չէր ներում. «Նույնիսկ աչքերից չճանաչեցի»,- ասում էր: Իսկ ի՜նչ մեծ սեր էր եղել՝ անքուն գիշերներով, մերժումներով ու խանդով լի, անհուսությամբ ու ինքնասպանության փորձով։ Ես նրան մխիթարեցի. «Ցանկացածի հետ էլ կարող է պատահել… Տարիքի հետ հոգիդ գունաթափվում է, աշխարհն էլ հետը»: «Ի՜նչ ողբերգություն… այ քեզ ողբերգություն»,- չէր հանգստանում։ «Բոլոր մեծ սերերն էլ ողբերգություն են։ Երբ սերը երջանիկ ավարտ է ունենում, դադարում է մեծ լինելուց, դառնում է կենցաղ, առօրյա, խուրդվում-գնում է։ Հասկանո՞ւմ ես. երբ սերը ողբերգություն չէ, մեծ էլ չէ, որովհետև կյանքին տառապանքն է շուք հաղորդում…»։

-Դա մահվան պատճառ չէր կարող լինել,- Սահակյանը ասվածը կապեց գործի հետ, ապա կոնկրետացրեց,- դե լավ, չձգձգենք. ցավում եմ, Ձեզ պետք է տանենք: Երկար չի տևի՝ ժամ… քառասուն րոպե:

-Ո՞ւր,- անկախ ինձանից ճչացի, չնայած ճիչս հենց ասում էր այն մասին, որ հասկացա, թե ո՞ւր:

-Սատանի կամրջից մեկը վայր է ընկել… գիտեք, էլի, դժվարանցանելի, հին կամուրջ է… կասկածներ կան, որ Արան է:

-Չեմ կարող,- իրոք, լաց եղա,- գիրքս մնացել է՝ ոչ փող ունեմ հրատարակելու, ոչ հովանավոր եմ կարողանում գտնել։ Հասկանո՞ւմ եք, թե դա ինչ ողբերգություն է ինձ համար, ուրիշները դասականներից իրենց արտագրածը հրատարակում են, իսկ իմ ընտիր գործերին մարդիկ մնում են անհաղորդ։ Թողեք իմ կյանքով ապրեմ, ախր ես էլ իմ պրոբլեմներն ունեմ։ – Ես արդեն ատում եմ ոստիկանին, նա ինձ անընդհատ լարված է պահում, անընդհատ հարամում է իմ խոկման պահերը։ Մտքումս գլուխս ազատելու հնար եմ փնտրում ու շուտասելուկի պես նետում եմ,- գործակալիս պիտի հանդիպեմ, գրքիս համար ոնց որ թե հրատարակիչ է գտել։

-Ավելի լավ,- ասում է Սահակյանը,- քեզ մեր մեքենայով կտանենք, կսպասենք կավարտես, նոր…

-Ոստիկանության մեքենայո՞վ… մենակ այդտեղ ինձ բերման չէին ենթարկել, դա էլ դուք արեք,- ծիծաղում եմ։

-Տաքսիով կգնանք,- տեղում որոշում է ոստիկանը։

Մտնում եմ գործակալություն։ Գործակալիս գլխավերևում՝ պատին, մեծադիր՝ ինչպես առաջնորդի նկարը, փակցված են երկու գրքի անգլերեն շապիկներ։ Ձևացնում եմ, թե՝ հե՛չ, էս կողմերով անցնում էի, մտա տեսնեմ՝ ինչ կա։ Գործակալս ուրախանում է, որ եկա, հարցնում է.

-Սոցիալական անարդարության, մարդու իրավունքների խախտման, կանանց բռնության, սեռական փոքրամասնությունների և նման թեմաներով գործեր ունե՞ս։ Պե՛տք է։ Թարգմանվելու հնարավորություն կա։

Ասում եմ՝ չէ։

-Գրի,- հրամայում է նա,- թարգմանվելու հնարավորություն կա։ Դիր ու հասարակության թերությունների մասին գրի։ Գրի ու մի ամսից տեղյակ պահի։ Ավելի լավ է՝ կանանց բռնության։ Քեզ երեխա ժամանակ չե՞ն բռնաբարել։

-Ձե՞ռ ես առնում,- ծիծաղում եմ։

-Իսկ հասուն տարիքո՞ւմ։

-Յան տուր,- շարունակում եմ ծիծաղել։

-Քաղբանտարկյալ էլ չե՞ս եղել…- ձեռ չի քաշում նա։ Երևի իրոք լավ հնարավորություն եմ բաց թողնում։

-Մյուս հեղինակներիդ հարցրու, ես առողջ ծնված ու առողջ մեծացած մարդ եմ, դժվար թե ստացվի, ես իմ երկրի վրա դանոս գրող չեմ։

-Մի գրի, եթե չես ուզում, բայց էլ չգաս ու բողոքես, թե էսինչ հեղինակը կարգին հայերեն էլ չգիտի, բայց թարգմանվում ա, իսկ դու՝ ոչ։ Հիմա կարևոր չի՝ ինչ լեզվով ու ինչ տաղանդով ես գրում, կարևորը՝ ինչի՞ մասին ես գրում, եղա՞վ։ Աշխարհին համահունչ քայլի…- ու տակտով ձեռքը խփում է սեղանին,- գոմիկներ, լեսբիներ, բռնաբարվածներ, իրավազուրկներ, քաղբանտարկյալներ…

-Հայոց ցեղասպանության մասին վեպ ունեմ։

-Ես քեզ ասում եմ՝ լեսբիներ, բիսեքսուալներ, գեյեր, տրանսսվիստիտներ, դու ասում ես՝ ցեղասպանություն։

Դուրս եմ գալիս։ Քթարմատս ցավում է, աչքերս՝ մրմռում։ Ճնշումս բարձր է։ Միջանցքում բռունցքով մի քանի անգամ խփում եմ քթիս, որ արյուն գա։ Չի գալիս…

-Հը՞,- ժպտում է Սահակյանը,- մի բան ստացվե՞ց, ոտքս խերո՞վ էր։

-Ո՞նց որ թե…

-Գոնե գրքերդ վաճառվո՞ւմ են,- կարեկցանքով շաունակում է նա։

-Երբեք գիրք չեմ վաճառել, միշտ նվիրել եմ։ Գիրք վաճառելն ինձ համար նույնքան գարշելի է, որքան օրհնելիս կամ մեռել թաղելիս տերտերի վերցրած փողը։

-Փաստորեն, տերտերներին էլ չեք սիրում,- արձանագրում է Սահակյանը։

-Ի՞նչ մի սիրելու բան են։ Նրանք Աստծո անունից ինչ-որ պատվիրաններ են փաթաթում մեր վզին՝ ապրեք այսպես և կստանաք դրախտը։ Ի՞նչ է սա, եթե ոչ առևտուր։ Նրանք Երկնավորին դարձնում են առևտրական։ «Իսկ եթե ոչ՝ կպատժի ձեզ»՝ այսպիսով, նաև համակենտրոնացման ճամբարի վերակացու…

-Գոնե Աստծուն հավատո՞ւմ եք,- ձայնից զգացվում է, թե որքան է խղճում ինձ։

-Իհարկե, հավատում եմ, էդ մի հենարանն ունեմ, Նրա՞ն էլ չհավատամ,- ասում եմ ու ավելացնում,- չնայած Նա այնքան երկար է լռում, որ չես հասկանում՝ դա լռությո՞ւն է, թե՞ բացակայություն։

-Զարմանում եմ՝ ո՞նց եք կարողանում ապրել էդպես՝ ամեն ինչի հետ անհաշտ…

-Ո՞վ է ասում, թե կարողանում եմ,- և այստեղ ես նրան պատմում եմ ցնորքներիս մասին։ Դա անկեղծության ու անզորության պահ չէ, վաղուց էի որոշել։ Եթե նրան պատմեմ ցնորքներիս մասին, իսկ ես պատմում եմ գույները խտացնելով, իբր հուշկապարիկը ոչ թե երգում, այլ ճանկռում, կծոտում է մարմինս, նա ինձ հոգեկանի տեղ կդնի։ Գժերի ցուցմունքը ոստիկանությունը հաշվի չի առնում։ Նա ինձ հանգիստ կթողնի, ու ես կնստեմ, կավարտեմ կիսատ գործերս, որտեղ հերոսները համբերատար սպասում են իրենց ճակատագրի լրմանը։

-Ծանոթ բժիշկ չունե՞ք,- հարցնում եմ խեղճ-խեղճ։

-Իզուր մի ընկեք բժիշկները,- խրատում է ինձ,- չի՞ երևում, որ առողջ մարդ եք։ Ցնորքներ… իսկ ո՞վ չի ունենում։ Ձերը հեչ ցնորքներ էլ չեն, ձերոնցից,- նա նկատի ունի համաշխարհային գրական ընտանիքը,- շատերն են իրենց ժամանակից առաջ տեսնում ու դա շփոթում հիվանդության հետ։

-Ես էդ դեպքը չեմ, ես ոչ հետ եմ իմ ժամանակից, ոչ՝ առաջ։ Ընդհակառակը՝ իմ առավելությունն այն է, որ տեսնում եմ հենց ի՛մ ժամանակը, ոչ թե տեսնում եմ, այլ թափով եկել ու հագել ենք իրար՝ ես ու իմ ժամանակը…

– Ձեռ քաշի, ջանմ, բժիշկներից։ Մարդն ինքն ա իր բժիշկը։- Նա բռնում է ձեռքս,- խնդրում եմ, գնանք… դա Ձեզ որպես գրող էլ պետք ա հետաքրքրի, ի վերջո պե՞տք ա հստակություն մտցվի ընկերոջդ ողբերգության մեջ։ – Ու ավելացնում,- ես մի ծանոթ տերտեր ունեմ, կասեմ՝ իր հարուստ հավատացյալներից Ձեր գրքին հովանավոր կգտնի։

-Լավ,- հոգոց եմ հանում ես,- միևնույն է, արդեն կորած օր է, այնքան լարված եմ, որ… ոչ թե գրել, անգամ կարդալ չեմ կարող։

ԳԼՈՒԽ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ

Ողջ օրը տանջվել էի. գործիս հերոսը պիտի մեռներ ըստ իմ նախատեսած սյուժեի, որովհետև ուզում էի անպայման հագուրդ տալ ընթերցողի՝ կյանքի մասին քրիստոնեական պատկերացումներին. չարը միշտ էլ պիտի պատժվի։ Բայց շատ խորամանկն էր, անընդհատ խույս էր տալիս։ Միտքս այնքան վազվզեց նրա հետևից, հալից ընկա, բայց մահը նրան մոտ չէր գալիս։ Լարվածությունից գլուխս պտտվում էր, աշխարհն աչքիս առաջ ճոճվում, նույնիսկ քայլելիս մի երկու անգամ երերացի։ Նորից հայտնվեց հուշկապարիկը, հետը ինչ-որ անծանոթ մեկին էր բերել… Այդպիսի կայֆը դելիկատես է ցանկացած նարկամանի համար, բայց ինձ պետք էր ուշքի գալ։ Ես պետք է սթափ լինեմ, որ գործս ավարտեմ։ Վրա-վրա մի քանի բաժակ սուրճ խմեցի ու սառը ջուր խփեցի երեսիս։ Ի վերջո ես նրան բռնացրի երեկոյան կողմը։ Բայց գործի մեջ ցերեկ էր, կեսօրից քիչ անց։ Նա, այդ հերոս կոչվածը, իր թագավորական գրասենյակում ընդունում էր արվեստագետներին, մրցանակներ էր հանձնում։ Ժպտադեմ սեղմում էր ստացողների ձեռքերը, արտասանում նախօրոք անգիր արած շնորհավորանքի ու երախտագիտության խոսքերը, ապա ստացողի ձեռքը իր ափի մեջ պահում մի քանի վայրկյան, մինչև լրագրողները լուսանկարեն, բայց իրականում թքած ուներ այդ ամենի վրա։ Մտովի ձանձրույթով սպասում էր, թե երբ է վերջապես ավարտվելու այդ ամենը, երբ է սեղմելու վերջին ձեռքը, հանձնելու վերջին պարգևը, որ լրագրողները հավաքեն իրենց սարքերն ու հեռանան, և ինքը գնա ոմն մեկի հետ զվարճանալու։ Դաժան լինելու համար ես պլանավորել էի նրան սպանել անկողնում, սիրո պահին։ Նրա սիրուհին հանկարծ սթափվելու էր կրքից և զգալու էր, թե ինչպես են իր բերանում թուլանում սիրեցյալի շուրթերը։ Բայց հեղափոխականները անհամբեր դուրս եկան, նկատի ունեմ գործիս մյուս հերոսներին՝ կոնֆլիկտի մյուս կողմը։ Դեռ մի քանի հոգի էլ կար, որ պիտի մոտենար ու ստանար երազած մրցանակը, երբ հայտնվեցին նրանք։ «Բոլորը դուրս գան դահլիճից»,- հրամայեցին, որ նրա դատաստանը առանց վկաների տեսնեն։ Դահլիճում գտնվողները սրտապատառ դուրս փախան։ Հեղափոխականները սպասողական նայեցին ինձ, որ դուրս գամ ու դնեմ վերջակետը։ «Ես պետք է տեսնեմ նրա մահը,- ասացի մոտս կանգնած զինվորին,- դա շատ կարևոր է հետագա գործողությունների համար»։ Նրանք համաձայնեցին դա անել իմ ներկայությամբ։ Ես սպասում էի, որ մահվան պահին դուրս թռչող հոգու փոխարեն նրա բերանից սև մուր է արձակվելու, այնքան որ կեղտոտ էր նրա հոգին։ Բայց ոչ։ Նա հանգիստ մեռավ՝ նրանից անջատվող ոչ մուր, ոչ էլ թափանցիկ ամպ չտեսա։ Հերոսը մի պահ ապշեց. հասկանալի է, որ գիտեր՝ ես իրեն հանգիստ չեմ թողնի, բայց չէր էլ ենթադրում, որ այսքան ծեծված ավարտ եմ մտածել։ Նա ձեռքը տարավ սրտին, սեղմեց արնոտ կուրծքը, սկզբում ուժեղ ձևացավ՝ ձգվեց, չուզեցավ ցույց տալ, որ ոտքերը չեն ենթարկվում, բայց շուտով երերաց… Ես զայրացած էի հեղափոխականների վրա՝ պետք էր երկրորդ, երրորդ անգամ կրակել, շանսատակ անել։ Բայց ոչ. ինչպես ես, նրանք ևս երկար էին սպասել այդ մահվանը և ուզում էին վայելել ավարտը։ Ուրեմն՝ նա երերաց, նայեց ինձ, փորձեց ինչ-որ բան ասել, բայց ընկավ։ Արյունը լիճ կապեց նրա քթի տակ. զգա՞ց արդյոք սեփական արյան հոտը, համենայնդեպս դեմքը ծամածռված էր ցավից։ Ի՜նչ հաճելի է թշնամու արյունը տեսնել, ի՜նչ հաճելի է ցավից ծամածռվող նրա դեմքը՝ հակված սեփական արյան լճի վրա. դա մտածել է տալիս, որ նա մարդ էր, կարող էր ցավ զգալ։ Հետաքրքիր է՝ ո՞րն էր նրա վերջին միտքը, ի՞նչ մտածեց, հասկացա՞վ, որ սխալ է ապրել, սարսռա՞ց Երկնավորին դեմառդեմ հանդիպելուց։ Չնայած վերջինս լրիվ անտեղի է. Երկնավորը նրան չի էլ սպասում, հիմա անմիջապես հայտնվել են սատանաները ու նրան ձեռուոտ արած՝ ուղիղ դժոխք։ «Իզուր մնացիք,- ասաց զինվորը,- ձեզ էլ կդատեն հեղափոխականների հետ»։ «Ես պետք է տեսնեի նրա մահը,- ասացի,- ես այլ ելք չունեի»։ Դուրս գալիս նորից նայեցի բերանքսիվայր ընկած հերոսին. «Փաստորեն սուտ է, որ չարերը մեռնելիս երկար են տանջվում»,- մտածեցի։

Վերջ։ Գործն ավարտված էր։ Ես գոհ էի։ Դեռ առաջին պահն էր, երբ գրիչը վայր ես դնում ու ինքնահիացումի մեջ մտածում, որ՝ վերջ, փրկեցիր համաշխարհային գրականությունը։ Քեզ թևեր են աճում։ Նույնիսկ հստակ տեսնում ես, թե մայրաքաղաքի որ մասում են դնելու քո արձանը, և հոգիդ ծլուլ է գալիս։ Բայց անցնում է մի շաբաթ-տասը օր, երանելի կախարդանքը ցնդում է, տառապելու բերկրանքը լքում է քեզ. նորից ես կարդում։ Կարդում ու հասկանում ես, որ դա այնքան էլ այդպես չէ։ Ուրեմն դեռ առաջին պահն է, դեռ գրիչը նոր եմ վայր դրել։ Եթե հովանավոր գտնվի ու գիրքս հրատարակեմ, կներկայացնեմ որևէ մրցանակի։ Հենց այդ ժամանակ էլ բոլորը ուշադրություն կդարձնեն ավարտին. «Բարձր գնահատվելու համար չափազանց ծամծմված է»,- կասի ծերուկ գրականագետը, բայց այնուամենայնիվ համաձայն է ինձ հետ. «Բոլոր հեղափոխություններն էլ նույն սյուժեն ունեն»։ Դափնիները գրկած նստեցի որոշ ժամանակ։ Անընդհատ գոհունակ չարախնդում էի հերոսիս երեսին՝ բռնվեցի՞ր։ Երջանիկ էի, թեև մարդ էի սպանել։ Սա երկրորդ դեպքն էր իմ կյանքում, որ արբում էի արյունից։ Առաջին անգամը երիտասարդ օրերում էր, ես երևի տասնյոթ-տասնութ տարեկան էի։ Մի հարևան ունեինք, գյուղնախարարությունում ռևիզոր էր։ Մի օր սրա կինը եկավ ու մորս բողոքեց. «Խաչիկը գնացել ա ինչ-որ գյուղ ստուգումների, երեսուն աքլոր են տվել կաշառք. պատկերացնո՞ւմ ես՝ չմորթած, բոլորն էլ կչկչան… ես դրանց ի՞նչ անեմ էս քաղաքային բնակարանում։ Հանեմ դուրս՝ բոլորը կիմանան, որ մարդս կաշառք ա վերցրել, պահե՞մ՝ կչկչալու են, էլի բոլորը լսեն…»։ «Ես կմորթեմ,- ասացի,- ամառները որ գյուղ ենք գնում, մեր կերած հավերը ես եմ մորթում»։ Նրանց լոգարանի մեջ ես մորթում էի աքլորը աքլորի հետևից։ Թռչունների արյունը հոսում ու լերդանում էր էմալապատ ճերմակ լոգարանի պատերին, արյան տաք ու կպչուն գոլորշին զարնում էր դեմքիս, ես շնչում էի այն։ Թոքերս լիցքաթափվում էին, ներսս՝ թմրում։ Երբ վերջացրի, հանկարծ զգացի, որ ես այլ եմ՝ թռչունների արյան կպչուն գոլորշուց մի տեսակ արբունք ու թեթև երանություն էր իջել վրաս, ասես ճախրում էի։ Կյանքում առաջին անգամ հասկացա մարդասպաններին, ու վերջ՝ որոշեցի, այլևս ոչ մի թռչուն մորթել, թե չէ այս վիճակը կարող է ինձ դուր գալ և պահանջել ու պահանջել… Սա երկրորդ դեպքն էր, որ արյուն թափելը ինձ երանություն էր պարգևում, թեև հերոսիս արյան գոլորշին չէր զարնել իմ դեմքին, բայց միայն դրա տեսքից իմ մորթած հավերի արյան կպչուն գոլորշու պարգևած արբունքը հարություն էր առել…

Արդեն գիշեր էր։ Երջանիկ ու վաստակած մտա անկողին։ Գրկեցի բարձը։ Այն եզակի օրերից էր, երբ ուզում էի աղոթել, բայց քունս տանում էր ու ժպտալով մտածեցի. «Առանց դրա էլ Երկնավորը գիտի, որ ես շնորհակալ եմ…»։ Վերցրի դարակին դրված հեռախոսն ու կիսախավարի մեջ նայեցի ժամը. մի քանի րոպեից երեքն է։ Քնեցի։ Շատ էի քնել թե քիչ՝ մեկ էլ եկեղեցու զանգերը սկսեցին ահագնացած ղողանջել։ Տե՜ր Աստված… տեսնես ի՞նչ է պատահել, մեկ էլ ե՞րբ են քաղաքը էսպես ցնցել եկեղեցու զանգերը… թուրքերն էլի հարձակվե՞լ են… Իսկ զանգերը չեն լռում։ Հնչում են ու հնչում։ Բացեցի պատուհանը։ Ուրիշ պատուհանների մոտ էլ քնաթաթախ մարդիկ տեսա… վազեցի դեպի հեռախոսը։ «Ոստիկանությո՞ւնն է…»։ Պատասխանեցին՝ նոր որոշում է, տուրիզմը զարգացնելու նպատակով, իհարկե նաև վճարում են այդ անհանգստության համար… էկոտուրի՛զմ… արտասահմանցի տուրիստները կարող են տոմս գնել և խփել մեր դարավոր եկեղեցու զանգերը, երբ ուզենան… ժամի մասին դեռ հրաման չկա, բայց դա միշտ չի լինի գիշերվա ժամերին, այս հյուրն ուղղակի մի քիչ ռոմանտիկ է։

Դա մեկ տուրիստի բան չէր. զանգերը հերթագայում էին իրար՝ ուժեղ, թույլ, հնչեղ, անշունչ… ժամուկեսից ավելի տևեց. երևի տուրիստների խումբ էր։ Մինչև լույս այլևս չկարողացա քնել։ Անընդհատ պատկերացնում էի ժամհարի զայրույթը, երբ զանգը խփում էին ամենատարբեր ձեռքեր՝ անլվա ու մաքուր, սև ու սպիտակ, մեղավոր ու անմեղ, թմփլիկ ու չորուկ… Իսկ ինքը ժամերով լվացվում, ձեռքերը յուղերով մերսում էր, մոտենալիս աղոթում, որ վաստակի զանգի լեզվակը քաշելու իրավունքը։ Խեղճ լեզվակ, դարեդար մշակած իր բաբախումների փոխարեն գալարվում էր՝ անռիթմ ու անիմաստ։

Առավոտյան գլուխս ծանրացած էր, ականջներումս՝ խշշոց, մարմինս կոտրատվում էր, ասես զանգը ես էի, և իմ կողերն էր ողջ գիշեր ծեծել խանգարված լեզվակը։

Առաջին անգամ երբ ոստիկանը եկավ, դա նույնիսկ շոյեց փառասիրությունս. նրա այցը գրողին դարձնում էր նշանակալի, գրողի անհետանալը՝ իրադարձություն։ Իսկ հիմա, այդ ծանր գիշերից հետո, երբ առավոտ վաղ նրան տեսա դռան առաջ, մտածեցի. «Բա էստեղ չլինեին իմ հեղափոխական հերոսները, մի հատ էլ սրան թրխկացնեին»։ Բայց նրանց առաքելությունն արդեն ավարտված էր, ու ինքս պիտի գլխիս ճարը տեսնեի։ Ինչ-որ բան պետք էր հորինել նրանից ազատվելու համար։ Ներս հրավիրեցի ու ասացի, որ պատրաստվում եմ գնալ հորաքրոջս այցի։ Որպես հավաստում, թե որքան եմ սիրում հորաքրոջս, սկսեցի. «Հորաքրոջս մասին խոսելիս միշտ հիշում եմ տատիս մահվան օրը… որ պատմեմ՝ ծիծաղից կթուլանաք։ Գարնանային արձակուրդներն էին, ես այնտեղ էի։ Հա, դժվար թե դուք այդ կողմերում եղած լինեք, դա բարձր սարերում է, այնտեղ միայն ձյուներ են և անմեռ հավերժություն։ Ուրեմն՝ «Ախչի,- հորաքրոջս ասաց հարևանը,- մերդ մի շաբաթ ա հիվանդ պառկած՝ մեռնում ա, գարունը հանող չի։ Սիրտը ձմերուկ ա ուզում, գնա քաղաք, առ, արի, թող աչքը կուշտ մեռնի»։ Սոնեն նայեց դուրս. գարունը հանել կլինի՞. ցերեկը ձյունը հալվում, խառնվում է ցեխերին, դառնում ճլճեխ, մի ժամ հետո նորից սառչում ու ոտքիդ տակ դառնում է ապառաժ… փողը հլա հեչ, ծակուծուկերից մի քանի կոպեկ կհանի, բայց ի՞նչ հագնի գնա։ Կոշիկները տարավ կոշկակարին. «Փող չունեմ տալու, բայց պիտի սարքես, գնամ քաղաք, մորս սիրտը ձմերուկ ա ուզում, թող աչքը կուշտ մեռնի»։ Երկրորդ օրը Սոնե հորքուրս լալով ու ողբալով իրեն հաշտեցրեց մոր մահվան հետ ու հավատաց դրան։ Երրորդ օրը Սոնեն գնաց քաղաք։ Լա՛վ զավակ էր, իր սերը մոր հանդեպ բերած ձմերուկի չափով էր ցույց տվել՝ մի մե՜ծ ձմերուկ երկու ձեռքով գրկած, փորին դրած, հղի կնոջ պես ճոճվելով ներս մտավ։ Ձմերուկը ցած դրեց ու իմացավ, որ մայրը մահացել է։ Երբ դիակի մոտ նստած, ձեռքերը երկինք պարզած բայաթի էր կանչում, Սոնեի զույգ տղաները մոր փեշերից կախված՝ խառնվեցին լացին. «Մա՛մ, մա՛մ, մամա՛… մեկ ա՝ ադեն արդեն մեռել ա, էթանք ձմերուկն ուտենք»։ Սոնեն հողագործի կոպիտ ձեռքերով բամփում էր տղաներին ու ավելի բարձր կանչում բայաթին, որ իր ձայնով խլացնի տղաների ձայնը։ Երեխաները խռոված հեռանում էին, ձմերուկ ուտելու հաճույքը հիշելով՝ վիարվորանքը մոռացած հետ գալիս. «Մա՛մ, մա՛մ, մամա՛… մեկ ա՝ ադեն արդեն մեռել ա, էթանք ձմերուկն ուտենք»։ Սոնեն անճարությունից հայացքը երկնքին, ձայնը զլած՝ գլխանց կանչում ու կսմթելով էր փորձում սաստել երեխեքին։ Սրանք ցավող տեղը շփելով հեռանում, բայց ձմերուկի մեծությունը հիշելով՝ էլի հետ էին գալիս. «Մա՛մ, մա՛մ, մամա՛… մեկ ա՝ ադեն արդեն մեռել ա, էթանք ձմերուկն ուտենք»։ Ի վերջո, տեսնելով, որ ներկաները շրթունքները կծոտելով անգամ չեն կարողանում փռթկոցը զսպել, Սոնեն բայաթին չընդհատելով՝ նույն ռիթմով երգեց. «Կերե՜ք, կերե՜ք… պառկեք ադեի կողքը, գնացեք կերե՜ք»։

Բարի կին էր տատս, մինչև անգամ իր մահով էլ օգուտ տվեց, թե չէ հորաքրոջս ջխտակները այդ թանկ ու կրակին ձմերուկ ուտո՞ղ էին։ Հիմա մեծացել են, բուղա տղամարդիկ են։ «Այ, չսատկեք դուք, էդ ի՞նչ արիք,- ամեն հանդիպելուց պատմում ենք ու ուշաթափվում,- մեր փառավոր տատի մահը վերածեցիք կրկեսի»։ Իսկ որ բոշաների գալը պատմեմ, մեռնելու բան է. բոշաները գյուղ մտան կեսօրին՝ մեծ-մեծ մաղերով, երգելով ու օրհնելով, բախտ գուշակելով։ Մաղերով հաջողության թալիսմաններ էին բերել՝ էգ գայլի էն օրգանը՝ չորացրած ու փռթիկ-փռթիկ, ամեն փռթիկը տասնհինգ հազար, էն թվերի փողով՝ հիսուն դոլար։ Կնիկները լցվեցին վրան, կես ժամում թռցրին, ոչ թե դատարկեցին՝ մաղերն էլ հետը տարան։ Բոշեքը իրենց առևտրից գոհ՝ գնացին։ Անցավ մի տասը րոպե, Սոնես սկսեց տանջվել խղճի խայթից։ Երկու րոպեն մեկ կրկնում է՝ «Այ մարդ, բա ես մե՞ր եմ, ինձ էդ անտերից առա, իմ Հայկին չառա»։ Ինքն իրեն խարազանեց, երեք կիլոմետր շնչակտուր վազեց բոշեքի հետևից, ևս մի փռթիկ կաշի առած հետ եկավ։ Որդու հաջողության հարցը լուծած, փռթիկը խոթեց ծոցը, հանգիստ շունչ քաշեց։ Երեկոյան վերադարձան գյուղի որսորդները. «Ա՛յ ձեր տունը շինվի,- զայրացան,- էդքան գել, էն էլ էգ, ողջ Հայաստանում չկա, բոշեքը որտեղի՞ց հավաքեցին էդ անտերը»։ Կոշկակարն էլ նյութ քսեց ու հասկացավ՝ խոզի կաշի է։ Չէ՜, լավն է հորքուրս, հետաքրքիր կին է. ամեն օր պարտադիր երկու ձուկ է խորովում, մեկը ինքն է ուտում, մյուսը քնելուց առաջ նետում է գիշերվա մեջ՝ չարքերին, որ իր երազները չհարամեն։ Զարմանալի է, որ չարքերի հանդեպ ավելի առատաձեռն է, քան մեռած հարազատների, որովհետև երբ նրանց է տեսնում երազում, լուսաբացին բաց պատուհանից ուսի վրայով մի գլուխ սոխ կամ չոր հացի մի կտոր է նետում նրանց հոգիներին՝ պատվիրելով. «Վերցրեք ու ցավն ու չոռը հետներդ տարեք»։ Ես դա բացատրում եմ նրանով, որ բարի կին է, ով ասես իր հոգսը գցել է նրա վրա, ու նա սեփական կյանքը խնամելու ուժ ու ժամանակ չունի, հավասարակշռությունը պահպանելու համար երազներում է ապրում, դրա համար էլ երազներն է խնամում։ Հետաքրքիրն այն է, որ նա միշտ ագահաբար հարձակվում է կյանքի վրա, իսկ կյանքը նրան չի տրվում։ Նույնիսկ աղի բլիթը, որ ուտում են միայն երիտասարդները, նա կերել է տասներկու տարեկանում։ Բայց ապագա սիրեցյալի փոխարեն երազում հայտնվել է Սուրբ Սարգսի ճերմակ ձին ու սմբակով բամփել նրա գլխին. «Քո ի՞նչ տարիքն է…»,- վրնջացել է ուղիղ ականջի մեջ։

Ոստիկանին գլխիցս ռադ անելու համար ես պատրաստ էի պատմել հորաքրոջս կյանքի բոլոր մանրամասները՝ ընդհուպ ծննդաբերության նկարագրությունը։ Սահակյանը սկզբում ինձ լսում էր հաճույքով՝ դեմքին զվարթ ժպիտ, ապա ներողամտորեն, ապա՝ ձանձրացած, անտարբեր… Վերջին բառերի հետ արդեն զայրացած էր։ Ճիգով հաղթահարեց իմ շատախոսության պատճառած տհաճությունը.

-Խնդրում եմ, մենք ժամանակ չունենք, վայրկյանի հապաղումն անգամ կարող ա ճակատագրական լինել… չորրորդ զանգը… չորրորդը շատ կարճ ա տևել… ինչո՞ւ:

 Ճակատս կնճռոտելով ձևացրի, թե փորձում եմ հիշել.

-Գուցե չե՞մ լսել, չե՞մ պատասխանել:

-Պատասխանել եք: Ստուգել եմ՝ օպերատորն ասում ա, որ պատասխանել եք, բայց Ձեր պատասխանը վայրկյաններ ա տևել: Ի՞նչ կարելի ա ասել վայրկյանի ընթացքում,- նա խուզարկու նայեց ինձ:

-Որ հիշեցի՝ կասեմ:

Իհարկե հիշում էի, թեև չէի կարող ասել, թե այդ պահին որտե՞ղ էր, ի՞նչ էր պատահել, մտքում ի՞նչ էր տալիս-առնում, երբ հուզված շնչեց հեռախոսի մեջ. «Սիրտս էնքան է կտրվել կյանքից, որ նույնիսկ մորս գերեզմանն էլ չի ձգում»: Սաստեցի. «Հիմարություն չանես, կապը մորդ հետ մի կտրիր»։

Այդ օրերին տանջանքների մեջ էր. ընկերոջ թաղմանը չէինք կարողանում դամբանական կարդացող գտնել: Անընդհատ հիշում էր, որ իննսունականների անլույս գիշերներից մեկում իրենք գարեջրի հետ փախանակել էին մահացած ընկերոջ միակ պիջակը, և իրեն պարտավորված էր զգում նրան հարգանքով ճամփու դնել: Խարազանում էր իրեն, որ անճարակի մեկն է։ Ես հիշեցի համալսարանի մի դասխոսի, ով լավ գրականություն էր հասկանում և գրագետ դամբանականներ կարդում. «Արդեն երեք թաղման փող պարտք ենք, բայց որտեղ երեքը, էնտեղ էլ չորսը»: Գնացինք դասախոսին տեսնելու։ Դուռը մի ծեր կին բացեց՝ աշնան վերջի գերհասուն միրգ, որ դեռ չիր չէ, բայց արդեն միրգ էլ չէ՝ փսկել, լխկել, կնճռոտվել ու փակչել է կորիզին։ Մարդիկ կան, որոնց միայն տեսքից սիրտդ խառնում է քո մարդ լինելուց։ Թո՛ւ ինձ, թո՛ւ… այդպես էլ չկարողացա հումանիստ լինել։

Պարզվեց՝ Գալստյանը տանը չէ, թաղում ուներ։ Կինը մեզ ներս հրավիրեց։ Մերժեցինք։ Ոտքի վրա գովեց դասախոսի պրոֆեսիոնալիզմը թաղումների թամադայության ու դամբանականների հարցում. «Գաբրիել հրեշտակի աջ ձեռքն է. ես նրան էդպես էլ անվանում եմ՝ հողեղեն Գաբրիել»։ Կիսեցինք պառավի հիացմունքը՝ գլուխներս հաստատական տմբտմբացնելով ու դուրս եկանք։ «Մա՞յրն էր»,- հարցրեց Արան։ «Չէ, կինը»։ «Նա էլ է՞ էսքան ծեր, դրա կարդացած դամբանականը սարսափելի կլինի, իրոք կհնչի՝ ինչպես մահվան բերանից»։ «Չէ, ամուսինը ջահել է, մեր տարիքի, ամուսինների մեջ մի քառասուն տարվա տարբերություն կա։ Սեքս մահվան հետ»,- ծիծաղեցի։ «Ի՜նչ հավատարմություն սեփական կոչմանը»,- Արան հիացած էր: Տան տեղն արդեն գիտեր, պայմանավորվեցինք, որ հաջորդ անգամ մենակ կգնա։ Երբ զանգեց, հուսահատված էր. «Մերժեց,- ասաց,- հերթում դեռ երեք մեռել էլ ունի, հիմա ի՞նչ ենք անելու»: Իհարկե, այս ամենը հիշում էի, բայց դա ոստիկանի իմանալիքը չէր: Ի՞նչ պիտի հասկանա, և գլխավորը՝ ինչպե՞ս սա մեկնաբանի մեկը, ով ծոցատետրում հատուկ նշումներ ունի մեռածների քայլերի մասին: Իսկ այնտեղ միայն հանցակազմեր են՝ դրանց առկայությունը կամ բացակայությունը: Մարդկանց համար նա ինքնակոչ խոստովանահայր է, ում մեղքերը խոստովանում են ոստիկանական բաժանմունքի նկուղում մի լավ ծեծ ուտելուց հետո, առանց մեղքի զգացման կամ «որդյակ իմ» կարեկից բառերի:

-Հիշեցի՝ դժգոհում էր:

-Ինչի՞ց:

-Աստծուց, բնականաբար: Ասաց. «Ես այն տեսության կողմնակից եմ, համաձայն որի՝ երկրում չարի կողմից առևան-
գված հոգիներն են, և Քրիստոսը եկավ փրկելու նրանց, ում դեռ հնարավոր է փրկել: Եվ… հասկանո՞ւմ ես, նա մենակ գնաց, առանց ինձ։ Մենա՛կ: Իմ երազներում մենք միասին էինք»:

Հասկացեք, բանաստեղծները չեն մեռնում, նրանք այրվում են, երբ որևէ տեղ սպառի իր էներգիան, կվերադառնա: Մի անգամ էլ էր կորել` երկու շաբաթով, մարտունեցի մի կնկա ծծերի արանքից գտանք, բերինք: Էնպես որ՝ էներգիան կսպառի, կգա:

-Ճիշտ գուշակեցիք, այո, այրված ա: Դեմքը համարյա չի երևում, մնացած ամեն ինչը համընկնում ա: Կարծում եմ, սա վերջին անգամը կլինի, էլ Ձեզ նեղություն չենք տա:

-Վայ մամա ջան…- լսածիցս սարսռացի, ապա փորձեցի Սահակյանի հետ խոսելով ազատվել դառնությունից,- Ես, իհարկե, չեմ ուզում ձեզ աշխատել սովորեցնել, բայց ինչի՞ եք նրան անընդհատ մեռելների մեջ փնտրում, ողջերի մեջ փնտրեք:

-Նա հո Աստված չի՞, որ ողջերի մեջ փնտրենք: Ողջերի մեջ լիներ,- ասում է հոգնած,- կիմանայինք: Ողջերի մասին մենք գիտենք ամեն ինչ, անգամ զուգարան գնալու ժամերը: Էդ մեռելներն են, որ մեզնից թաքուն են ապրում:

ԳԼՈՒԽ ՎԵՑԵՐՈՐԴ

Սարսափելի գիշերներ եմ անցկացնում, գրել-կարդալն այլևս ոչինչ չի ավելացնում իմ կյանքին, հուշկապարիկն առհասարակ համը հանում է հետը այլազան ցնորքներ քարշ տալով… կցկտուր, անիմաստ, սարսափներով լի ու աղմկոտ երազներ եմ տեսնում, որոնք մոռանում եմ դեռ աչքերս չբացած, բայց նրանց բերած հոգնածությունը մնում է։ Երևի պետք է նորից գնալ բժշկի։ Պե՞տք է։ Եթե նա ինչ-որ կերպ ազատի ինձ այդ ամենից, եթե հանկարծ բացառենք գիշերը, ի՞նչ կմնա իմ ապրած օրվանից՝ այլևս կորած մի ընկեր, մի ձախողակ ոստիկան և փոշու մեջ մոլորված մի քաղաք. առանձնապես՝ ոչինչ… Ավելի լավ է, ինքս իմ գլխի ճարը տեսնեմ։

…Արդեն երկու շաբաթ է՝ անգլերեն եմ պարապում։ Գումարած դպրոցում անցածս՝ խելքից դուրս բառեր ու արմատներ գիտեմ։ Մնում է դրանք ճիշտ արտասանել։ Մի երկու անգամ ընդհատեցի խոսքս, հայացք նետեցի պատուհանից դուրս, ուր փողոցային տաղասացն ավելի շատ ճչում էր, քան երգում, ու շարունակեցի պատի հետ խոսելը: Երբ համապատասխան բառը չէի գտնում, դարձյալ հայացքս ուղղում էի դուրս, ասես այնտեղ հուշարար կար։ Հերթական կմկմոցի արանքում նորից նայում էի տաղասացին, երբ դուռը ծեծեցին։ Սահակյանը ոչ թե ներս մտավ, այլ ներխուժեց ու սկսեց անկյունները զննել.

-Ո՞ւմ հետ էիք խոսում:

-Ոչ ոքի:

-Դռան հետևից պարզ լսվում էր:

-Ախ հա՜,- ծիծաղեցի,- խորհուրդ են տվել տան մեջ բարձրաձայն խոսելով ման գալ, որ լեզուս «կոտրվի»… անգլերեն եմ սովորում:

-Ինչի՞ համար, արտագաղթելո՞ւ եք,- հարցնում ու հայացքով դեռ խուզարկում է տունը:

-Չէ: Հույս ունեմ ժամանակակից մարդ դառնալ. Գիտե՞ք ով է ժամանակակից մարդը՝ մեկը, ով ազատ խոսում է անգլերեն և չի ամաչում քնել ում հետ պատահի:

-Առաջինը դեռ էլի մի կերպ կարելի է հանդուրժել, բայց երկրորդը…- այս ասելիս նա մտավ խոհանոց, ապա դուրս եկավ, ուղղվեց ննջարան, կիսաբաց դռնից զննեց լոգարանը ու հիասթափված նստեց բազկաթոռին, որը ես, այնուամենայնիվ, ափսոսացի դեն նետել, բայց ինքս ինձ խոստացա, որ կանվանակոչեմ Սահակյանի անունով։

-Իսկ ինձ երկրորդն է դուր գալիս,- չարաճճի ժպտացի:

-Դե հա,- ոստիկանն էլ կատակի տվեց ու ցուցամատը քունքի մոտ պտտեց,- Ձեզ ամեն ինչ էլ կարելի է։

-Դրա համար էլ մի կորած բանաստեղծի ամիսներով եք փնտրում, իսկ նա, ով գիտի, ձեր քթի տակ նստած խմում է:

 -Զանգ հաջորդ,- հանկարծ զգաստացավ ոստիկանը:

-Բանաստեղծություն էր կարդում:

-Հիշո՞ւմ եք որևէ տող:

– Գիտության այսչափ զարգացումը անիծեց պոեզիայի հերը։ Ոչինչ այլևս չի անցնում մարդու սրտի միջով, կյանքը վաղուց արդեն վերածվել է չոր բանաձևերի ու հաշվարկների: Դրա համար էլ անգիր անելն անիմաստ է։

-Այնուամենայնիվ…

– Բանաստեղծության իմաստը մոտավորապես հետևյալն էր. Ես տեսա, ինչպես են հեռանում հները/ տեսա՝ ինչպես են նորերը գալիս/ Ոչ հների գնալը ինչ-որ բան փոխեց իմ կյանքում, ոչ նորերի գալը/ Եվ ես հասկացա, թե ինչքան մենակ եմ, Տեր իմ/ Եվ նույնիսկ դու երբեմն-երբեմն ինձ հետ չես:

-Հավանաբար գովեցիք նրան։ Հավանեցի՞ք:

-Ես նրան ասացի. «Լավ տողը պիտի մահվան պես մարդու հանկարծակիի բերի, մեռոնի պես լինի ժամանակից դուրս»:

-Խղճում եմ Ձեզ՝ հերիք չի գրում եք, հետո կարդում իրար համար, հետո քննարկում… Տե՜ր Աստված, ինչքան պարապ մարդ կա… դրա համար էլ երկիրը երկիր չի դառնում:

-Զանգ հաջորդ,- կարճ կապեցի ես՝ գիտակցելով, որ ինչ-որ բան պիտի, այնուամենայնիվ, պատմեմ հոգիս ազատելու համար,- մանկության մասին պատմվածքների մրցույթի ինչ-որ հայտարարություն էր լսել: Զանգահարեց, առաջարկեց մասնակցենք: Ասացի՝ մեզ չի սազում, ուսանողական մրցույթ է։ Ինչ-որ տեղ նաև անազնիվ է՝ մեր վարպետության տերը մրցի սկսնակ ուսանողի հետ: Ասաց. «Զատո հիսուն դոլար մրցանակ կստանամ։ Չգիտեմ դու ոնց, ես մասնակցելու եմ, կոշիկ պիտի առնեմ»: Հըկն՝ պնդեցի ես: «Գրի, էլի՛, քեզնից ի՞նչ է գնում, շոր կառնես: Երկուսս էլ գյուղի երեխեք ենք, բնությունից, կենդանիներից-բանից մի բան հիշի, գրի»: «Երբ գրելիս ինքնակենսագրական բաներ եմ օգտագործում, մեղքի զգացում եմ ունենում, ինձ թվում է՝ կենսագրությունս եմ կողոպտում»:

-Դո՞ւք էլ եք բանաստեղծություններ գրում:

-Չէ, ես ավելի սթափ մարդ եմ,- մեծամտորեն կատակեցի,- արձակագիր եմ:

-Ե՞վ,- սպասողական նայեց ոստիկանը:

-Նվիրեմ՝ կարդացեք,- հպարտորեն մոտեցա պահարանին ու ձեռքս մեկնեցի գրքին՝ մտքումս արդեն մտմտալով, թե ինչ պիտի մակագրեմ: Սահակյանը նայեց մեկ գրապահարանից կիսով չափ դուրս քաշված գրքին, մեկ՝ թղթերի տակ կքած փնթի սեղանին ու շուտասելուկի պես նետեց.

-Կարդալու ժամանակ չունեմ, գործի մեջ խրված եմ, երկու բառով ասեք:

-Երկու բառով՝ կյանքն ընդամենը նախադասություն է, որն ունի գլխավոր և երկրորդական անդամներ, հոմանիշներ ու հականիշներ, ոճավորող բառեր… նաև սխալ գրված բառեր, որոնց վրա մենք խաչ ենք քաշում, և որոնք արդյունք են լեզվի կանոնների վատ իմացության:

-Ձեր ասելով հիմա ես բա՞ռ եմ:

-Այո: Գուցեև՝ կանոնների չիմացության պատճառով սխալ գրված…

-Փառք Աստծո, իմ ընտանիքում գրողներ չկան, թե չէ՝ մեկ էլ տեսար՝ ինձ ռետինով ջնջեին:

Նայեցի նրա ճարպակալող փորին ու ծիծաղեցի.

-Հանգիստ եղեք: Ձեր մասշտաբի ռետին դեռ չի արտադրվում:

-Իսկ ի՞նչ բառ էր Ձեր ընկերը:

-Կետադրական նշան՝ բազմակետ, ստորակետ, հարցական…

Ոստիկանը մի պահ լուռ նայեց՝ փորձելով հիշել բուհական քննությունների ժամանակ սերտած լեզվական կանոները, ապա տարիների հեռվից ոչինչ չհիշելով՝ ասաց.

-Լավ, ինչքան քերականություն սովորեցինք, հերիք ա: Հիմա ասեք՝ զանգ վեցերորդ,- ու սպասողական նայեց:

-Այդ օրը ես եղել էի Էջմիածնի Սուրբ Գայանե եկեղեցում։ Ինձ միշտ հիացրել են այդ եկեղեցու բակի օրորոցաձև շիրմաքարերը: Ես ասացի. «Եթե ես մեռնեմ, ինձ վրա այդպիսի օրորոցաձև խաչքար կդնեք… մեռնելու ի՜նչ հոյակապ մշակույթ ենք ունեցել»: «Իսկ եթե ես առաջինը մեռնեմ, դու էլ իմ վրա դնել կտաս»,- ինքն էլ էր հավանում։

-Փաստորեն, ձեր խոսակցության պահին նա արդեն հակված էր մահվան։ Ուրեմն ճիշտ ճանապարհով ենք գնում,- իրեն գովելով ոստիկանը քորեց քիթը,- մնում ա ճշտել՝ ինչո՞ւ։

-Ես, իհարկե, չեմ ուզում Ձեզ թերագնահատել, բայց ձեզնից ավելի զորավորներն են փորձել ու չեն կարողացել վերծանել բանաստեղծների ոչ կյանքը, ոչ էլ, առավել ևս, մահը,- ի միջի այլոց նկատեցի ես,- այնպես որ՝ հանգիստ թողեք նրան, դա Ձեր ուժերից վեր է, դա Ձեզ ուժասպառ կանի։

Ոստիկանը մտածեց, որ սխալ թույլ տվեց իմ գրքից հրաժարվելով, մտածեց, որ իր հրաժարվելով չարացրեց ինձ ու փորձեց խղճիս վրա ազդել:

-Անհետացողը ձեր ընկերն ա, մարդ, ում հետ սրճարաններում թրև եք եկել, կյանքն եք քննարկել, խորհուրդ եք հարցրել ու խորհուրդ տվել… մարդ, ով իր գոյությամբ գուցե մի երանգ ա ավելացրել Ձեր կյանքին։ Ինչո՞ւ եք այդքան դաժան, ինչո՞ւ չեք օգնում գտնել նրան…

-Իմ ընկերն է, բայց ձեր պրոբլեմը,- անտարբեր ձևացա ես,- կգտնե՞ք նրան՝ կուրախանամ, չե՞ք գտնի՝ անկեղծորեն կողբամ և՝ ընդամենը: Այդ դուք եք չգտնելու դեպքում պատժվելու կամ զրկվելու աշխատանքից: Հանգիստ թողեք ինձ, ինչո՞ւ եք ինձ հետապնդում: Գոնե հասկանում ե՞ք, որ մահվան պես հետապնդում եք ինձ, կյանքս հարամում:

-Ի՞նչ ասեմ, անհետացողը Ձե՛ր ընկերն ա, իմը չէ: Մի՞թե Ձեզ չի հետաքրքրում նրա ճակատագիրը, Ձեզ չի՞ հետաքրքրում՝ ի՞նչ եղավ մարդը, ո՞ւր գնաց, որ երեկ մեզ հետ էր, մեր կողքին, մեր մե՛ջ. Իսկ հիմա չկա, անհետացել ա, ասես գոլորշացել… ինչո՞ւ, ո՞ւմ մեղքով, մենք ի՞նչը սխալ արեցինք, որ մեզ լքեց, ո՞ւր գնաց, ո՞ւմ ընկերակցությունը գերադասեց մերինից, ո՞ւմ արժան համարեց իր կյանքը…

-Ես Ձեզ շնորհակալ կլինեմ, եթե միայն իմ կյանքը չհարամեք… մնացածը Ձեր գործն է: Ես պարտավոր չեմ տառապել նրա կյանքը վերծանելու վրա, իմ առաքելությունը բոլորովին այլ է…

-Իսկ եթե Դուք լինեի՞ք նրա փոխարեն: Ձեզ դուր կգա՞ր, որ այդպես՝ Ձեզ պես որևէ մեկը թքած ունենար Ձեր որբ մանկության, բանաստեղծությունների, երազանքների, չկերած շոկոլադների ու ապրածի վրա:

-Հանգիստ եղեք, ես երբեք չեմ մեռնում իմ կամքից անկախ:

-Այս անգամ հաստատ ինքն ա, ոչ մի կասկած,- հոգոց հանելով՝ ձայնը քնքշացրեց Սահակյանը,- ուղղակի Ձեր ստորագրությունն ա պետք և մեկ էլ… մի ակնթարթ ուղղակի դեմքին պիտի նայեք, որպես պրոցեդուրա՝ սխալվելու տեղ չթողնելու համար:

-Ռադիո պիտի գնամ, ձայնագրման, հրավիրված եմ,- գյուտ
արածի պես բացականչեցի։

-Ես էլ հետդ կգամ,- չզիջեց նա,- հա,- պնդեց՝ ինքն իրե՞ն, թե՞ ինձ համոզելու համար,- գրականություն միշտ էլ սիրել եմ։

-Ինչպե՞ս և ի՞նչ մտքերով սկսեցիք օրը,- հարցնում է ռադիոյի հաղորդավարը։

Հարցից արդեն հասկանում եմ, որ գործերս չի կարդացել, պիտի հատկացված ժամանակը ինչ-որ կերպ լցնել։

-Առավոտյան ստամոքսս ցավում էր, և ես կյանքում առաջին անգամ մտածեցի մահվան մասին։ Ու սարսափեցի, որովհետև ասում են՝ ով ինչպես ծնվել է, այնպես էլ մեռնելու է։ Իսկ ես շատ դժվար եմ ծնվել, սկզբում ձախ ձեռքս եմ դուրս հանել, ձախ ուսս… Այդ տարի դաժան ու ձնառատ փետրվար էր, այդպիսի ցուրտ ու բուք չի եղել դեռ ոչ մի տեղ, միայն լեռնային գյուղերում, ուր տարին միայն մեկ եղանակ ունի՝ ձմեռ։ Ձյունը նստած էր այնքան, որ փակել էր պատուհանները։ Դուռը չբացած՝ ցուրտն այնպես էր շրխկացնում դեմքիդ, որ անկախ քեզնից, աչքերդ արցունքոտվում էին։ Շնչելիս քթիդ մեջ, անգամ երակներումդ օդը չէր գոլանում, օդը՝ դեռևս կարծրացած, բարձրանում էր գլուխդ, շամփրում։ Ձնից վախենալով՝ մայրս երկար լռել է, չտեսնելու է տվել երկունքի ցավերը, բայց եկել է մի պահ, որ դիմանալն այլևս անհնար էր։ Իմ կենսագրության մեջ, անձնագրային տվյալներում, սխալ է գրված իմ ծննդավայրը։ Ես ծնվել եմ ոչ թե այն գյուղում, որ նշված է, այլ՝ հարևան։ Մեր գյուղում այդ թվերին բուժկետ չի եղել։ Մինչև մեքենա են ճարել, մինչև մորս հասցրել են բուժկետ, արդեն ցերեկվա տասներկուսն էր ու ես, ինչպես ծիծաղելով պատմում էր մայրս, ձեռքս արդեն դուրս էի հանել ստուգելու՝ ձյունը կտրվե՞ց։ Մայրս սա ծիծաղելով էր ասում, բայց տարիների հեռվից այն օրվա սարսափը դեռ մեջն էր։ Ծանր ծնունդ էր, ոչ գլխով էի գալիս, ոչ էլ անգամ՝ «ձիավոր»։ Ես ծնվում էի ձախ ուսս առաջ արած. ձեռքս արդեն դուրս էի հանել, ուսս էի փորձում դուրս բերել։ «Բժիշկ չկար, բուժքույրը մի կին էր՝ Հռիփսիկ անունով։ Էս լուսավոր օրերում տեսնում ես՝ քանի մայր է մահանում ծնունդի վրա,- անընդհատ հիշում էր մայրս,- իսկ էդ պառավ կինը, որ նախկինում տատմեր էր եղել, կարգին կրթություն էլ չուներ, աչքերն էլ արդեն չէին տեսնում, բայց փրկեց՝ հա՛մ քո կյանքը, հա՛մ իմ։ Ո՞նց կարողացավ»։ Հասկանալի է, որ մեռնելիս տատմեր Հռիփսիկը կողքիս չի լինի, բայց հույս ունեմ՝ նրան կփոխարինի Աստվածը, ու ես, ինչպես անվնաս ծնվել եմ, անվնաս էլ կմեռնեմ։

Հաղորդավարուհին հիացած է ստեղծագործելու իմ կարողությամբ, նա մտածում է, թե այդ բոլորը ես հորինեցի։ Իրականությունն այն է, որ ձնե արհավիրքներով լի այդպիսի մի օր ես հենց այդպես էլ ծնվել եմ։

Մորգի աշխատակիցը սպիրտի հոտ փնչացնելով՝ հետ քաշեց սավանը: Տեր Աստված, ինչքան չճանաչված դիեր կան, տեսնես ովքե՞ր են: Այ թե ինչ սխալ է թույլ տվել Մերկուրովը հավաքելով հայտնիների մահվան դիմակները, անհայտ դիակների դեմքերն ավելի խոսուն են։ Այդ պահին ես ինձ նմանեցրի Մերկուրովին, ապա զարմացա նրա վրա՝ ուրիշները իրենց մահը ծաղիկներով են զարդարում, այդ հույնը իր կյանքը զարդարել է մահվան դիմակներով… թեև, ի՞նչ դիմակի մասին է խոսքը, մահը միակ բանն է կյանքում, որ գալիս է իր իսկ դեմքով։

Նույնիսկ չնայեցի.

-Նա է,- նետեցի վստահ,- հաստա՛տ:

-Բայց սա ծեր ա,- չհավատաց ոստիկանը:

-Մարդիկ նույնիսկ մեկ օրում են ծերանում, իսկ դուք նրան փնտրում եք, է՜, երբվանից:

-Քաշն էլ ավելի թեթև ա թվում, քան նկարում էր,- Սահակյանը կասկածում է:

-Նիհարել է, ձեռից գնացել, հե՞շտ է՝ էսքան ժամանակ անտուն-անտեղ…- հուզված համոզում եմ ես։

-Հեչ նման չէ պոետի,- իր կասկածի մեջ նա վստահ է։

-Ի՞նչ է՝ պոետները պոզով-պոչով ե՞ն:

Զայրացած շրջվեցի, դուրս եկա։ Սահակյանն էլ դուրս եկավ իմ հետևից, բայց մուտքի դռան մոտ կանգնեց: Ցո՞ւրտ էր, նյարդերս էի՞ն, թե՞ կյանքում առհասարակ է ցուրտ՝ դողում էի: Գնացի առանց հետ նայելու. թո՛ղ իմանա՝ հոգնել եմ, զզվել։

ԳԼՈՒԽ ՅՈԹԵՐՈՐԴ

Աշունը սեթևեթում էր՝ մեկ ցրտում էր, մեկ՝ տաքանում: Մի շաբաթ ծառերը քաշքշելուց, տերևները գետնին լցնելուց հետո հանկարծ աղվամազ կանաչ դուրս եկավ, բալենիները տրամադրվեցին ծաղկելու: Թեև փտող խաշամն ու նրա տակից ծիկրակող կանաչը հաշտ էին, չկար վայող քամին, բայց հասկանալի էր, որ տարվա այդ հատվածում նորածիլ խոտերն ու ծաղկումը դատապարտված էին։ Բնությունը դեպի ձմեռ էր գնում, ուր անգամ հաստ ճյուղերն են ճռռում կարծրացած ձյան տակ, բայց աղոտ մի հույս, որ գուցե թե բնությունը հայտնաբերել է հինգերորդ եղանակը, ես ունեի:

 «Այո,- ավտոբուսում տեղավորվելով քաջալերում եմ ինքս ինձ,- դու Սահակյանի գերին չես։ Ոնց ուզում է, թող իր գործն անի…»։ Գնում եմ Գորիս։ Կուրսընկեր ունեմ այնտեղ՝ դպրոցի տնօրեն։ Մի երկու օր կմնամ, աշակերտների հետ կհանդիպեմ, տեսարժան վայրեր կայցելեմ, հետ կգամ։ Սահակյանն ինքը գիտի, իր հայտանբերած դիակները. որտեղ իրենը կասի, էնտեղ էլ թող ի՛մը ասի։ Ստրկության պայմանագիր ոչ ոքի հետ դեռ չեմ կնքել։ Ազատ մարդ եմ։ Շատ կանի՝ Պարսկաստան տուրիստ կգնամ։

Ավտոբուսի ռադիոն գուժում էր գլոբալ տաքացումներ, ինչի հետևանքով երկրագնդի կլիման կփոխվի… ջրերը կհեղեն աշխարհը, կենդանական ու բուսական շատ տեսակներ կանհետանան, թռչուններ ու մարալներ չեն լինի, և հետին եկողները այլևս չեն հասկանա պոետներին՝ արևին ու լուսնին, հողին ձոնված նրանց երգերը, իրենց սիրուհիներին ծաղիկների հետ, նրանց ձայնը թռչունների դայլայլի ու մաքրությունը երկնքի անապակության հետ համեմատելը… այդ ամենը կկորչի երկիրը հեղեղած ջրերի խորքերում, և մարդու սիրտն այլևս ոչնչով չի կապվի տիեզերքին:

Հետևի նստարանին մի երեխա շշուկով խոսում էր մոր հետ.

-Մա՛, մա՛, արդեն որոշել եմ ինչ եմ դառնալու՝ Ձմեռպապին որ մեռնի, ես կդառնամ Ձմեռպապ:

-Ձմեռ պապը չի մեռնում, բալես, անմահ ա:

-Ինչի՞՜…- նվաց երեխան,- չեմ ուզում անմահ լինի, թող մեռնի, որ ես լինեմ Ձմեռպապ:

 -Մի լաց, բալես,- մխիթարում էր մայրը,- Ձմեռ պապին որ ուզենա էլ՝ չի կարա մեռնի, ինքը հորինվածք ա, մարդ չի: Հորինվածքները անմահ են:

-Թող մարդ լինի,- զռզռոցը դրեց երեխան։

Ես շրջվեցի ու սաստող նայեցի երեխային, ինչից նա առանձնապես չազդվեց ու շարունակեց զռալը.

-Միշտ էլ ըտենց ա… սրճարանում էլ բոլորից լավ ես մռնչացի, բայց խաղավարը վագրի դիպլոմը ուրիշին տվեց… ա՜…ա՜…ա՜՜՜…

 Մի անգամ էլ շրջվեցի, այս անգամ սաստող նայեցի ոչ թե երեխային, այլ նրա մորը և մտածեցի, որ ես երեխա ժամանակ ավելի ահավոր էի: Բայց իմ ձգտումներն ավելի համեստ էին, ես ոչ թե վագրի դիպլոմ, այլ շան ձագ էի երազում: Մի օր եկավ հորաքրոջս ամուսինը, նրա պիջակի ծոցագրպանից փոքր գլուխը դուրս հանած թուլա էր նայում: Սկզբում տատի շալի մեջ էի պահում, բայց մի ամսից տարա դուրս, աստիճանների տակ թղթե արկղ դրեցի, մորս սերվիսի կարագամանը գողացա… հենց տատս ճաշն եփում էր, բոլորից թաքուն եռման ճաշը տանում, լցնում էի շան կարագամանի մեջ: Էնքան տաք ճաշ տվեցի, հոտառությունը փչացավ: Գողերը տուն էին մտել, չէր էլ զգացել, չէր հաչել: Տատը բոլորից թաքուն նախատեց ինձ. «Տեսա՞ր… դե իմացի՝ քո մեղքով…»:

Երևանից դեռ նոր էինք դուրս եկել, երբ ոստիկանական մեքենայի սուլոցը խլացրեց հետևում նստած երեխայի լացն ու հուշերի քաղցր ձայնը:

Սկզբում ոստիկանական մեքենան մեկն էր, սահում էր ավտոբուսի կողքով, և ես մտածեցի, որ ճանապարհային երթևեկությունն են հսկում: Հետո շատացան ու վարորդին կանգնելու նշան արեցին:

-Եթե մեկն ու մեկիդ են փնտրում, ասեք,- հայելու միջից սրահ նայելով՝ բղավեց վարորդը, -հետները լեզու գտնեմ:

Վախեցած կանգնեցի: Հարցրեց փող ունե՞մ։ Ասացի՝ մի քիչ։

-Նարկոտիկի գործո՞վ ես…

-Աստված հեռու տանի,- նեղացա,- փախել եմ:

-Ծնողների՞ց:

Ժխտական շարժեցի գլուխս։

-Ամուսնո՞ւց,- մեքենան ճամփեզրին մոտեցնելու ու կանգնեցնելու արանքում հարցաքննում էր վարորդը, որ անելիքն իմանա:

-Հըկը:

-Երեխեքի՞ց:

-Չէ:

-Հասկանալի ա՝ գիժ ես,- ու դուռը բացեց, որ ոստիկանները բարձրանան:

Առաջին բարձրացողը հենց նա էր՝ Սահակյանը, ամփոփ հայացքով տնտղեց սրահը, գտավ ինձ.

-Իջեք,- ասաց,- Դուք չեք կարող քաղաքից բացակայել, երբ գործն ավարտված չէ:

-Ավարտեի՛ք,- խեղդված ձայնով բողոքեցի,- ես հո ողջ կյանքս չե՞մ նստելու ձեր կողքին՝ մինչև թսթսալով ավարտեք:

-Մենք մեղք չունենք, դա Ձեր ընկերոջ մեղքն ա: Խնդրեմ, անցեք առաջ,- «Խնդրեմը» նա նաև ձեռքով ցույց տվեց՝ նստարանից դուռը օդի մեջ գիծ քաշելով։

Դժկամորեն մոտեցա դռանը.

-Ի դեպ, շուտով ամեն ինչ կավարտվի: Մեկին գտել ենք… ընդամենը պետք ա գաք առերեսման:

Երբ ոստիկանը անտարբեր, ինչպես ամենօրյա խաղի կանոն, արտասանեց այդ բառերը, ես արդեն իջել էի աստիճաններից, սրտիս նեղությունից պայուսակը ծեփեցի ճամփի հողերի մեջ ու բարձրաձայն լաց եղա.

-Ես հոգնել եմ մեռելների հետ առերեսվելուց, էլ ուժ չունեմ… հասկացեք, Ձեր պատճառով ինչքան ժամանակ է՝ մենակ մեռելների հետ եմ շփվում, նրանք արդեն մեր տուն են գալիս, գիշերները աչքիս են երևում, չեն թողնում քնել… հասկացեք, դուք հարամում եք իմ կյանքը:

-Հանգստացեք,- հանդարտ ու մխիթարող նա բռնեց թևս ու գետնից վերցնելով պայուսակս՝ թափ տվեց,- հանգստացեք, այս անգամ նա ողջ ա, մեռած չէ:

-Ուրեմն ի՞նչ եք ուզում ինձնից:

-Ուզում ենք ճշտել…

Չթողեցի շարունակի.

-Կնոջը տարեք առերեսման:

-Ցավոք, նա վաղուց արդեն Հայաստանում չէ, գնացել ա Բելգիա՝ քրոջ մոտ:

-Չթողնեիք:

-Ի՞նչ իմանայինք կփախչեր առանց ամուսնուն գտնելու… ամեն հանդիպելուց աղի արցունք էր թափում… նույնիսկ գրություն չվերցրինք չբացակայելու մասին: Ի դեպ, եթե հենց սկզբից ասեիք նրա յոթերորդ զանգի բովանդակությունը…

-Ես օրը տասն անգան խոսում եմ հեռախոսով, ես պարտավոր չեմ և չեմ էլ կարող անգիր հիշել բոլոր զանգերը:

-Ձեր զայրույթն ինձ հասկանալի ա, ազնիվ խոսք,- ձեռքը սրտին դրեց նա,- Ձեր ընկերն իրոք մեծ տհաճություն ա նաև ինձ համար։ Ես հոգնած, ջարդված… ողջ գիշեր մասնակցել եմ «Կանեփ-կակաչ» օպերացիային, պայքարել եմ նարկամանների դեմ… դե հիմա հասկացեք իմ վիճակը՝ նարկաման խուժանի հետ էլ պայքարի մեջ եմ, կրթված, դաստիարակված գրողի հետ էլ… դիմանալո՞ւ ա։ Իհարկե, ոչ։ Բայց ինչ արած,- հոգոց հանելով նա լռեց։ Ես քայլում էի նրա կողքով ու մտքումս վերլուծում նրանց օպերացիայի անունը. ինչպես միհրականները առանց ագռավին հարցնելու նրան դարձրին իրենց խորհրդանիշը, ինչպես ագռավին, աղավնուն ու էլի որոշ կենդանիների, առանց նրանց կամքը հաշվի առնելու, սիմվոլ դարձրեց քրիստոնեությունը, էնպես էլ սրանք առանց այդ բույսերին բանի տեղ դնելու նրանց դարձրել են նարկամանների դեմ պայքարի օպերացիա։ Խե՜ղճ կակաչ…

ԳԼՈՒԽ ՈՒԹԵՐՈՐԴ

Ցլամարտն սկսվեց կեսգիշերին… Ես կծեցի խնձորը, որ գնել էի «Երևան սիթիից», ուր գնացել էի մի ծանոթ լեզվաբանի խնդրանքով՝ դուրս գրելու սննդամթերքի օտար անունները և հայտնաբերել էի այդ միրգը, որը մեծ էր, ամիսներով ճամփա էր եկել և քիմիայով մումիացված էր այնքան, որ կարող էր մրցել Լենինի հետ։ Ծամեցի նյարդային ու եռանդով, ասես ծամելը փրկում էր մի մեծ աղետից։ Կեսից խփեցի հեռախոսին։ Ոչ խնձորը ջարդվեց, ոչ հեռախոսը։ «Տե՛ր Աստվա՜ծ…». ինչպես անզորության ցանկացած դրսևորում, իմ այս թառանչը ևս երկինք էր ուղղված։ Անընդմեջ եկող զանգերից տառապելով ու հայհոյելով մտածում էի, որ աշխարհը լիքն է հոգեկաններով ու գժերով, և հիմա դրանցից մեկը առաջն է դրել քաղաքային տեղեկատուն ու հավաքում է առաջին պատահած համարը։ Այսպես մտածեցի մինչև երեքից երկու րոպե պակաս, երբ զանգերն արդեն գալիս էին ոչ թե վրա-վրա, այլ հինգ րոպեի տարբերությամբ։ Զանգն ընտրել էի մեծագույն բծախնդրությամբ՝ ելնելով ազգասիրության և բարոյական կոդեքսի պահանջներից՝ մի պատառ «Սուսերով պարից»։ Բայց քանի որ այդ հանճարեղ պատառի կենսագրությունը սկսվել էր գիշերվա մեկից և կարկտի արագությամբ, ժամը երեքին ես արդեն չդիմացա, հայհոյեցի։

Գիշերային զանգի առաջին նոպան ինձ սարսափեցրեց։ Ալլո՝ համարյա ճչացի սրտապատառ։ Տո՛ւ, տո՛ւ, տո՛ւ՝ եղավ պատասխանը։ Սկզբում մտածեցի անհետացած ընկերս է։ Բայց այն անտանելիությունը, որ ստեղծում էին զանգերը, կասկած չէր թողնում՝ ինձ նախանձող մեկն է, սեփական անտաղանդության վրեժն է լուծում։ Սոնան է։ Լի՛րբ։ Աստծո վրա ուժը չի պատում, ինձնից է մուռը հանում։

Գնալով զանգերը դարձան հատու, ինչպես քարի վրա անընդհատ կաթող ջրի ձայնը։ Ապա ռիթմը արագացավ՝ կատաղի, շնչահեղձ… դանդաղեց… «Համաշխարհային գժերից մեկը տանջվում է,- մտածեցի ես,- և ուզում է մարդկությանը իմաց տալ այդ մասին»։ Երեքն անց, երբ այդ միտքը գլուխս եկավ, զանգերն արդեն տասնհինգ րոպեի ընդմիջումներով էին գալիս։ Ես արդեն հասցրել էր մտածել, որ զանգողը անհետացած ընկերս է, սրտի նոպայի մեջ գտնվող անզոր մեկն է, նախանձող մեկը, սիրահարված մեկը, ապուշի մեկը… ով ասես՝ կարող էր լինել։ Կարող էր և ոչ ոք չլինել։ Ինչպես ամեն ինչը այս կյանքում՝ շանսը հիսունը հիսունի էր։ Բրդուջի փշուրները, որ կերել էի պառկելուց առաջ, սավանի վրայից թափ տալով՝ մտա վերմակի տակ։ Զանգերը դեռ գալիս էին, բայց ավելի երկար ընդմիջումներով։ Գիտեի, որ ոչ ոքն է, բայց ընկերոջս անհետանալը ինձ ստիպում էր ամեն անգամ ասել՝ ալլո՛։ Կասկածը, որ դա Արան կարող էր լինել, դեռ կար։ Վեր կացա, սուրճ եփեցի։ Անկողնում կուչ եկած խմում էի ու մտածում, որ գուցե այդպիսով ինչ-որ մեկը հաշտվում է ցավի հետ։ Հաջորդեցին կեսժամանոց դադարները։ Առաջին դադարին դեռ չէի հասկացել, որ ընդմիջումը պարզապես երկարել է, թվաց՝ վերջ։ Մտածեցի՝ հաշտվե՞ց։ Կես ժամ հետո, երբ զանգը կրկնվեց, հասկացա, որ տանջանքը դեռ առջևում է։ Զանգերը գալիս էին ու գալիս՝ խառը, անդադար, երկարուկարճ… վերուվարով, խառնշտելով, կտրտվելով, գիծ ու զիգզագ քաշելով. ձայնային անտանելի կարդիոգրամ. «Ինչ-որ մեկը դեռ տանջվում է,- մեկնաբանեցի իմ և զանգերի մենամարտը,- ինչ-որ մեկը դեռ հաշտվում է իր ցավի հետ»։ Լուսաբացին կտրուկ ու անսպասելի, ինչպես թիկունքից հանկարծակի ստացած հարված, զանգը կտրվեց, ասես՝ մեռավ, շունչը փչեց՝ իր մնացած կյանքը կտակելով ապրողներին։ Երջանկությանը դեռ չհավատալով՝ սպասեցի կես ժամ, մեկ ժամ, ժամ ու կես… Զանգը չկար, չէր էլ եղել։ «Վերջապես,- թեթևացած շունչ քաշեցի,- վերջապես», ու մտա անկողին։

Եվ նորից զանգ։ Այս անգամ Սահակյանն էր.

-Կռահել եմ,- ասաց հազալով, այնպես, որ հազը մրսածությունից բացի էլի ինչ-որ բան նշանակեր,- ձեր խորամանկությունը… իհարկե, տաղանդավոր մարդը տաղանդավոր է ամեն ինչում, նույնիսկ մահվան մեջ, բայց ես էլ հիմար չեմ:

Վախեցա նախորդող զանգերի մասին հարցնել, գուցե նա՞ էր։ Իսկ եթե ո՞չ։ Նոր կասկած, նոր քաշքշուք։

-Ավելի պա՞րզ…

-Ասեմ ավելի պարզ,- հեռախոսի մեջ լսվող ձայներից ու ոստիկանի գոհունակ տնքոցից ես պարզ տեսա թեյը, որից ֆռթացնում էր նա: Նույնիսկ տեսա, թե ինչպես է գոլորշին ծավալվում բաժակի վրա:- Դուք ամեն ինչ գիտեք: Նա չի կորել, չի անհետացել և անգամ չի էլ մեռել: Նրա տեղն էլ գիտեք: Ուղղակի չեք ասում, օգնում եք Ձեր ընկերոջը, թույլ եք տալիս, որ կորած ձևանա և ինչ-որ տեղում անհոգ ապրի:

-Չեմ հասկանում՝ ինչ եք ասում:

-Եթե անկեղծ՝ նախանձում եմ Արային: Ես էլ կուզենայի Ձեր պես նվիրված ընկեր ունենալ։

-Լավ,- ի վերջո հոգուս հասցրեց նա,- ես Ձեզ կասեմ ճշմարտությունը, բայց Դուք ինձ հանգիստ կթողնեք։

-Ի՞նչ է՝ մինչև հիմա Ձեր պատմածները հորինովի՞ էին։

-Ոչ։ Ուղղակի ես Ձեզ կպատմեմ նրա առաջին երեք զանգերի մասին։ Բայց պայմանվորվեցինք՝ ինձ հանգիստ եք թողնում։

-Հապա՛…հապա՛…- ուսուցչի իր սովորությամբ քաջալերեց Սահակյանը։

* * *

«Ողջ գիշեր նրան տեսնում էի բեռնատարի հետևից սլանալիս: Աչքերն արցունքոտ էին, շուրթերը սեղմած: Ակնդետ նայում էր մեքենային՝ վախենում էր կորցնել տեսադաշտից: Բեռնատարը հին էր, սլանալիս թափքը ճոճվում էր, աղմկում: Ինչո՞ւ են ոստիկանները թույլ տվել այդ աղմկոտ խլամը մտնի քաղաք ու սլանա կենտրոնական փողոցներով: Հիմա բեռնատարը կանգնած էր կարմիր լույսի տակ, և Արան վիզը դուրս ձգած փորձում էր հասկանալ՝ քանի՞ հոգի կա խցիկում:

Երբ զանգահարեց, արդեն Կիևյան կամրջի մոտ էր. «Դեպի Աշտարակ են գնում»,- ասաց: Մեքենային հետևել էր դեռ առավոտից, բայց չէր մտածել, թե քաղաքից դուրս կգան: «Ինչիդ էլ պետք է,- նետեցի,- գնա փառք տուր Աստծուն, որ էդ ուտիլը վաճառվեց»: «Հենց փողը վերցրի՝ փոշմանեցի: Ինձ անասելի սրիկա եմ զգում, ուղղակի՝ հայրենիքի դավաճան»: «Գոնե դոլա՞ր է: Հո կեղծ չէ՞»: «Ի՞նչ իմանամ»: «Առնողը հա՞յ էր»: «Չէ, եզդի»: «Ուրեմն խաբած չի լինի,- հուսադրեցի:- Արի մի տեղ նստենք, մաղարիչ խմենք»: «Տեսնեմ ուր են տանում, նոր…»: Ես տեսա նաև բարեսիրտ եզդուն, որ փողը տալիս ասում է. «Էս տարի ուլ չունեմ, բայց մի մատղաշ գառ ունեմ, հենա` մոր տակ պառած, կաթ ա ծծում, արի, խորովեմ՝ կեր»: Լսեցի Արայի ծիծաղը. «Էնպես նկարագրեցիր, սիրտս քնքշանքից նվաղեց, էլ ո՞նց ուտեմ»։

…Նա դեռ սլանում էր ծուռմռտիկ կողերով բեռնատարի հետևից, որի վարորդն անպայման տնական օղի խմած կլիներ, թե չէ՝ այդքան արագ չէր սլանա մայրաքաղաքի մարդաշատ փողոցներով: Հավանաբար, իրոք, դժվար էր այդպես մեկ վայրկյանում վաճառել ընտանեկան թանկարժեք հիշողությունները, կենսագրական տվյալների ծածկագրված այդ բազան: Թեև ինձ համար մինչև վերջ էլ անհասկանալի մնաց, թե ինչո՞վ էր արժեքավոր քաշքշված՝ երեք անգամ բնակարանից-բնակարան տեղափոխված, հիսուն տարեկան կահույքը։ Մոտիկից տեսել էի՝ բռնակները պոկրտած, ոտքերը մաշված, խոնավությունից տեղ-տեղ լաքը թափված, դարակները անասելի նեղ, մի երկուսն արդեն դուռ էլ չունեին։ Վառելափա՛յտ։ Կարծեմ փայտ էլ չէր։ Ուրախանալ էր պետք դրանից ազատվելու համար։ Ի դեպ, երկու տարուց ավելի փորձում էր վաճառել, չէր ստացվում։ Է՛լ թերթերում հայտարարություն տվեց, է՛լ հեռուստատեսության վազող տողով, ինտերնետային բոլոր հնարավոր կայքերում տեղադրել էր՝ մանրամասն նկարագրությունը, իհարկե՝ ճոխացնելով, գինը-բանը։ Հազիվ հաջողությունը ժպտացել էր, ու այդպես՝ Արան փոշմանել էր։ Հավանաբար հայելին էր ափսոսում, որի երեսը մի քանի անգամ սև սավանով ծածկվել ու բացվել էր՝ տատի մահվան օրը, պապի, մոր… Ծեր, ապրումներով ու տխուր հուշերով ներծծված հայելին, որի արծաթը տեղ-տեղ թափվել էր, ու սև, անձև լաքաները պատել էին ողջ մակերսը։ Արան օրը քանի՞ անգամ է կանգնել դրա առաջ մինչև մեծանալը՝ ուրախ, տխուր, երջանիկ ու դժբախտ, փնթի ու կոկիկ հագնված… հավանաբար հայելին միակն էր աշխարհում, որ հիշում էր նրա մանկությունը, պատանեկությունը, սիրահարված երիտասարդությունը… հայելին միակն էր, որ նրան երբևէ սթափ էր տեսել: Հավանաբար նա իր սթափությունն էր ափսոսում:

Կահույքը մորից էր ժառանգել: Մութ կասկածներ ուներ, թե կահույքով կաշառել են մորը, որ բռնաբարության փաստով գործ չհարուցի… մա՛յրն էլ նայած կլինի այդ հայելու մեջ, պա՛պը, որ երբեմն-երբեմն գալիս էր ամենաէժան կոնֆետի մի բուռ գրպանում, թեև կարծես թե ունևոր մարդ էր: Միայն մի անգամ փորձեց հայր փնտրել պապի մեջ՝ բողոքեց նրան, որ բակում ինչ լինի-չլինի՝ մեղքն իր վրա են գցում, իրեն են ծեծում: Պապը զարմանալի հանգստությամբ ասաց. «Որբի ճակատագիր ա… բա իզո՞ւր են ասել՝ որբ…»: Այս մասին հիշելիս միշտ փորձում էի պատկերացնել նրա պապի դիմագծերը, ձայնի հանգստությունը, երբ համոզում էր թոռանը բակի տղաների լկտիությունը ընդունել որպես ճակատագիր:

…Եվ Արան հիշողություններից խոնավացած աչքերով, լարված նայում էր՝ հանկարծ բաց չթողնի բեռնատարը: Պատմում էր, ինչպես, երբ փոքր էր, իրենց թաղեցիներից մեկին բերեցին սահմանին զոհված։ Զոհվածի տղան, որ իր խաղընկերն էր, գրկել էր հոր ոտքերն ու լալիս էր։ Արան նախանձել էր ընկերոջը։ Ինքը չուներ անգամ այդ սիրելի դիակը, որի ոտքերը կարելի էր գրկել ու լալ, թեև հաճախ էր կանգնում գերեզմանատան ցանկապատի մոտ, ընտրում մի գեղեցիկ շիրմաքար, պատկերացնում, որ դրա տակ պառկածը իր հայրն է, ու հեռվից-հեռու նայելով լաց էր լինում: Եվ հիմա, աղմկոտ, հին բեռնատարը՝ թափքին կահույք, որի մահճակալի կարմրավուն գլուխը տարիներ առաջ կրծել էր բաց դռնից մտած գամփռը, նրա համար հենց այդ դիակի ոտքերն էր, որն ուզում էր գրկել ու լալ։

 Կարծում եմ, ուշ է հասկացել իր սխալը: Սկզբում նույնիսկ օգնած կլինի, որ բարձեն: Բանվորներից մեկը հաստատ խմած էր, և Արան, հասկանալով բանվորի վիճակը, կողքից չէր հեռանում, երբ մյուս երկուսը հաշվում էին՝ «Մեկ, երկու երեք… վերցրի՛նք»: «Վերցրինք» հրամանին անընդհատ ձեռքը գցում էր, ուղղում, որ հանկարծ շուռ չգա: Այո, միայն այն ժամանակ, երբ պահարանն այնուամենայնիվ չի ենթարկվել, թեքվել է, ու նա մեջքը դեմ է տվել, որ չընկնի ջարդվի, ա՛յ հենց այդ պահին էլ գիտակցել է սխալը: Ձեռքը տարել է գրպանը, շոշափել նոր, դեռևս ներկահոտ բուրող ամերիկյան դոլարները: Կապուկը նրան դուր է եկել ու հուզմունքը կուլ տալով՝ շարունակել է օգնել բանվորներին:

Հաջորդ զանգը բավականին ուշ էր, երբ համարյա մթնել էր, աղոտ մարմրում էին դիմացի այգու լույսերը, և քամին եռագույն դրոշը փաթաթում էր ծառերի կատարներին: «Ո՞ւր հասաք»: «Թեքվեցին Ապարանի կողմը»: «Քաշվեցիր… Դրանք Արագածի վրա ապրող եզդիներ են: Ի՞նչ մեքենայով ես»: «Տաքսիով»: «Լավ է, ուրեմն ճամփի կեսից հետ կգաք, քաղաքային տաքսին էդ սարը բարձրացողը չէ… քեզ տաքսու փող որտեղի՞ց»: «Վաճառքից»: «Այ քեզ հիմար… բա որ փողը տաս տաքսուն, ո՞նց ես կահույքը հետ վերցնելու»: «Մի բան կմտածեմ… դու չե՞ս կարող պարտքով տալ, չիջա՞ր Գրողների միություն, կարծեմ քեզ գործ էին խոստացել»: «Մեջն ի՞նչ կա, որ իջա,- ես դառնացած պատմում եմ իմ զրույցը միության նախագահի հետ, որ Արան վերջնականապես հույսը կտրի ու հետ դառնա,- մեր նախագահին գիտես… տղամարդիկ էլ են կլիմաքսը ծանր տանում, բարև ես տալիս, կրակն ես ընկնում… Կուրծքը տրորելով խոսում էր, բայց սիրտը չէր, սիրտը լիներ, էդքան չէր խոսի, երևի մրսել էր։ Պարսկաստանի դեսպանատան մշակութային կցորդի, Ամերիկայից դասխոսություն կարդալու եկած գրողների մասին խոսքերի արանքում, մի պահ, երբ դադար տվեց շունչ քաշելու, կմկմացի. «Ես… աշխատանքի համար… ասացիք՝ կմտածեմ…»։ Նա իր բարի ժպիտի հետևից հառաչեց. «Լավ, ես քեզ հետ անկեղծ կլինեմ։ Այո, դու տաղանդավոր ես, քո մահից հետո գուցե պարզվի, որ դասական մեծություն ես, բայց հասկանո՞ւմ ես, քանի մարդը կա՝ ա՛նձն է որոշիչը: Աշխատանքը ամուսնության պես բան է՝ կողքինդ պիտի քեզ դուր գա: Իսկ դու… դու տաղանդավոր ես, պայքարող, ազնիվ, բարի, աշխատասեր… քեզ կարելի է գնահատել, նախանձել, նմանվել, ձգտել, հարգել… բայց սիրե՞լ: Դու ճշմարտության պես ես՝ մահացո՛ւ… քո երկար լեզուն, արդարության անպտուղ քո որոնումները, քո մեծամտությունը… նույնիսկ տաղանդը արդարացում չէ, որ քեզ հանդուրժեն: Այդ բնավորության դեպքում դու առնվազն հանճա՛ր պիտի լինեիր»: Հրաժեշտին ինձ մի քանի թուղթ մեկնեց, իբր բան էլ չի եղել, սովորական աշխատանքային խոսակցություն էր.

-Կարդա, նոր հեղինակ է: Անտանելի գրագետ է:

-Համաձայն եմ, եթե հնարավոր չէ, որ լինի և՛ գրագետ, և՛ բանաստեղծ, թող լինի միայն բանաստեղծ՝ սիրտը տառասխալները ներում է,- ասում եմ ես, նույնպես անտարբեր, իբր հասկացա՝ եղածը աշխատանքային խոսակցություն էր: Արան ինձ մխիթարեց. «Նրա վիճակի մեջ էլ կարելի է մտնել. տաղանդավոր մարդու ներկայությունը մյուսներին ստիպում է հասկանալ իրենց անլիարժեքությունը։ Մեզ երևի էդպես է տրված՝ հենման կետ չունենք. անակոնդայի սրտի պես թափառում ենք տիեզերքի ողջ մարմնով… Վա՜յ, թեքվեցին… Լավ, հաջող… հասկանամ՝ սրանք ո՞ւր են գնում»:

Զանգը միառժամանակ կտրվեց, և ես մտածեցի, որ գուցե տաքսին, այնուամենայնիվ, բարձրացել է Արագած լեռը… դարձյալ նրան տեսա բորբոքված աչքերով բեռնատարին նայելիս: Հավանաբար բեռնատարն արդեն տեղ է հասել: Եզդու կենսախինդ կինը զրուցում է ամուսնու հետ, գնումը տնտղելով հայտնում իր գոհունակությունը, առկայծող աստղերի ներքո նրանց երեխաները ուրախ բացականչություններով պտտվում են մեքենայի շուրջը: Հանկարծ գոմից լսվում է գառների մայունը, և եզդին խիստ հայացքով նայում ու երեխաներին բղավում է, որ գառներին ջուր տան: Իսկ ես փորձում եմ պատկերացնել Արայի մանկությունը, որ փակչել, ներծծվել է կահույքի բջիջներում։ Մոմերը փմփլիկ թաթիկով բռնած, Արան մոր հետ գնում է «Հմայիլները»՝ գյուղի ամենազորավոր սուրբը, գիրք, որին մարդիկ դեմքները քսել են, համբուրել ու բուժում ստացել իրենց ցավերից։ Տանը մնացած աղջիկները կոնֆետներով ու գաթաներով այցի են եկել, մոմ վառել։ Ու քաղցրավենիքն ընդունած, «Հմայիլները» սկեսուրից ժառանգած Աստղիկը սրբի փոխարեն խոստացել է. «Գնացեք, էրեխեք ջան, գնացեք… Աստված տա Ձեր մուրազը…»։ Բայց գյուղում նրանց հայտնվելու պահին հանկարծ «Հմայիլները» բողոքել է՝ հոգնում է։ Դրանից հետո Աստղիկը մարդկանց էլ մոտ չի թողել։ Անգամ միգրենից պայթող գլուխներին ու երեխաների գորտնուկոտ ձեռքերին է հրաժարվել գիրքը դնել։ Ծաղկավոր շալի մեջ փաթաթել, պահել է. «Հանգիստ էղեք, ձեր տանը նստած էլ որ խնդրեք, սուրբը ձեր խնդրանքը կկատարի»։ Մայր ու տղա գնում էին, համառորեն ու հևասպառ բարձրանալով թեք լանջը, լանջի վերում կանգնած Աստղիկի տանը հասնելով՝ շունչները ետ բերում։ Տղան դեռ երբեք չէր տեսել մորն այդպես արտասվելիս։ Նա ոչինչ չէր խնդրում, չոքել էր Աստղիկի տան մեջտեղում՝ փայտե պահարանին դրված «Հմայիլների» առաջ ու արտասվում էր։ Աստղիկը տղային ուղարկեց դուրս՝ կատվի ձագերի հետ խաղալու, որ հացատան առաջ մեջքի վրա փռված փորձում էին արևի շողերը բռնել և օդում չանչ անելով կողից կող էին շրջվում։ Շեկ ձագի պոչը շոյելով տղան լսում էր, թե մայրը ինչ թախանձանքով է խնդրում Աստղիկին թույլ տալ համբուրել իր միակ հույսը՝ «Հմայիլները». «Մերոնք ինձ չեն ընդունում, ասում են՝ խայտառակ կլնենք։ Հորքույրս քիթմռութ ա անում, նրա մարդը անընդհատ գոռում ա. «Երբ ա էդ փչացածը գնալու, ինչի՞ պիտի ես տեր կանգնեմ ուրիշի խայտառակությանը»։ «Ոտքդ պագնեմ, Աստղիկ տատ, թող «Հմայիլները» պաչեմ»։ «Վեր կաց, վեր կաց, ամոթ ա,- Աստղիկի շվարած ձայնի հետ լսվում էր, թե նա ոնց է տնքալով քաշում, որ բարձրացնի չոքած մորը,- …Հմայիլը՝ Հմայիլ, բայց հո Տեր Աստվածը չի՞, ճակատագիր չի կարա փոխի»։ «Ոչինչ, դու թող ես պաչեմ, ցույց տուր գիրքը… մնացածը ոչինչ…»։ «Հմայիլները» համբուրելու նրա մոր համառությունը տևեց ժամից ավելի։ Կատուներն արդեն հոգնել էին շողեր բռնելու անհաջող ջանքերից և վազել իրենց մոր հետևից։ Աստղիկն էլ հոգնեց սրբի անձեռնմխելիության համար պայքարելուց ու որպեսզի հոգին ազատի այդ տանջանքից, որպեսզի Աստծո առաջ սուտ չխոսի ասաց. «Ինչ ասում եմ, մեր մեջ մնա, բայց հավատա, բալես… Եթե «Հմայիլները» ստեղ լիներ,- ձեռքը դրեց ծաղկավոր շալին,- ես կբացեի, դու կպաչեիր։ Գողացել են։ Գիտես՝ սրբի դուռը չեն փակում… եսիմ ո՞վ ա մտել տարել։ Մարդկանց չեմ ասում, որ չհուսահատվեն, որ մտածեն, թե որևէ տեղ դեռ սրբություն ա մնացել։ Բայց, մեռնեմ քեզ, բալես, հանկարծ բերնիցդ դուրս չգա»։ Ապա որպես լավություն, շշուկով Սիրանի ականջին շշնջաց, որ տուն վերադառնալիս հարևաններին խաբի, թե դա իր երեխան չէ, ընկերուհու բիճն է, ուղղակի խղճացել է, չի թողել հանձնեն մանկատուն։ «Ես հո լիրբ չե՞մ, որ էրեխուց հրաժարվեմ»,- այդ պահին վիրավորվեց մայրը, բայց հենց տուն հասան, չթողեցին, որ երեխան Սիրանին մամա ասի, հենց էդպես էլ տեղեկացրին բոլորին՝ ընկերուհու բիճն է։ Հորաքրոջ ճարահատյալ ամուսինը իր գրպանից փող տվեց, մեքենա վարձեց, ու քթի տակ հայհոյելով՝ նրանց ուղարկեց։ Այդ ժամանակ Արան արդեն յոթ տարեկան էր։

Տատի տանը մի որսորդական պայուսակ կար՝ ձիու կաշվից։ Միշտ սառնարանի գլխին էր, մեջը՝ մի կիլո շաքար, մի կիլո ալյուր, տանեցիների անձնագրերը, լուցկի, մոմ, տան սեփականության փաստաթղթերը, ունեցած ոսկեղենը, փող, հարազատներից մեկական լուսանկար, դպրոցական տետրի մեջ ընթեռնելի գրված նրանց հասցեները, Աստվածաշունչ՝ առաջին անհրաժեշտության իրեր, որ եթե հանկարծ երկրաշարժ, պատերազմ կամ նման մի բան՝ վերցնեն ու թռնեն դուրս։ Այն միշտ դռան հետևում էր, սառնարանի գլխին։ Արան նույնիսկ դա էր գողացել, սողոսկել նկուղ ու այնտեղ դատարկել գետնին, մեկ առ մեկ նայել նկարների հաստ տրցակը, քրքրել փաստաթղթերը… առաջին անհրաժեշտության իրերի մեջ հորից հետք անգամ չկար։

Միշտ համոզված եմ եղել, որ մահը մարդուն անկեղծացնում է մինչև վերջ։ Բայց երբ Արայի մայրը մահացել էր, ու ես գնացի ցավակցելու, մոր մասին պատմելիս որոշ բաներ հղկում էր, գեղարվեստականացնում։ Խղճում էր, շատ էր խղճում մորը։ Ուզում էր, որ նրա կյանքը գոնե մի չնչին հմայք ունենա։

Երբ զանգեց. «Անկողի՞նն էլ ես վաճառել»,- հարցրի։ «Չէ»,- ասաց։ Ուրեմն բարձը, որի վրա նրա մայրը իր դժբախտությունն է հեկեկացել, տանն է։

-Իզուր հետ չես գալիս,- խրատեցի,- հիմա քսանմեկերորդ դարն է, մարդիկ տպիչներով ոչ միայն կահույք՝ տներ են արտադրում… հրամանը տալիս ես, ու՝ վերջ, նույնից արտադրում է։

-Բա հայելի՞ն։

Ես տեսա, թե ինչպես է նրա մայրը հայելու մեջ նայելով սանրում-շոյում իր մազերը, նույնիսկ թվաց, թե ծամերը մինչև հիմա այնտեղ են ու կախաղանի պարանի պես քաշում-ձգում են Արային։

Հայելին փակցված էր պահարանի դռան ողջ երկարությամբ։ Իսկ պահարանի մեջ մինչև բոլորովին վերջերս մոր շորերն էին։ Պահում էր, մինչև որ կինը աղմուկ-աղաղակ դրեց։ Մի օր եկել էր, տեսել՝ Արան մոր շորերը արևին է տվել, հանել փռել է պարանին, ու մեղմ քամին ծփծփացնում է դրանք։ Ամուսինն էլ թախծոտ ժպիտով ու հմայված նայում է։ Ապա մոտեցել է ու սկսել հոտ քաշել շորերից։ «Լրիվ հոգեբույժի բան ես,- լացել էր կինը,- մարդ վախենում ա տանը մենակ մնա…»։ Ինձ պատմելիս Արան արդարանում էր՝ «Ցեցը կուտեր, դրա համար…»։ «Ցեցը չուտի՝ խոնավությունը կուտի, խոնավությունը չլինի՝ կգտնվի մի հրդեհ, մի քամի, մի գող… ժամանակի դեմ անհնար է պայքարել։ Ժամանակի դեմ միայն հուշերն են պայքարում,- ասացի,- կինդ ճիշտ է, ազատվիր դրանցից։ Նույնիսկ փառապանծ անցյալը չարժե, որ հետդ քարշ տաս, ուր մնաց թե մորդ ապրածը…»։ Համաձայնեց։ Գիտեր, բոլորն էին ասում՝ քառասունքից հետո հանգուցյալի շորերը պիտի տանից հանել։ Բայց ձեռքը չէր գնում, ամեն անգամ պահարանի մոտով անցնելիս հոգոց էր հանում ու մի տեսակ չէր կարողանում հավաքել ինչ կա-չկա, ինչը որ երբևէ հագել էր մայրը, ու տալ ուրիշի, նրա հետքերը ջնջել իր իսկ դրած տնից։ Բայց պետք էր։

Հենց նույն օրն էլ պահարանից հանեց մոր շալը, գցեց ուսերին, ինչպես աղավնիներն են խուտուտ տալիս իրենք իրենց՝ քիթը թևատակը խոթած խորը ներշնչեց շալին կպած նրա բույրը, ապա ծալեց, դրեց արդեն հագուստով լի պարկի վրա ու տվեց Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու աշխատակցին, որ տանեն, մուրացկաններին բաժանեն։ Եկեղեցու աշխատակիցը խոստացավ, որ հաջորդ պատարագին տեր հայրը կտա նրա մոր անունը։ Բայց դա Արային առանձնապես չմխիթարեց. նա տխուր ժպտաց։ Երբ եկեղեցու աշխատակիցը մտավ վերելակ ու իր հետևից քաշեց պարկը, սիրտը կտոր-կտոր եղավ, ասես նոր էր թաղում մորը։ Եկեղեցու աշխատակիցը սեփական մեքենայով էր եկել, շորերի համար շատ ուրախացավ, Արան չէր էլ կասկածում՝ հաստատ պարկն ամբողջությամբ տարավ իրենց տուն։ Պետք չէր բոլորը տալ, գոնե մի բան պիտի որպես հուշ պահեր։ Հողաթափերով վազեց դուրս։ Լավ է, մեքենան դեռ կանգնած էր։ Պարկը հետ վերցրեց։ Հենց մեքենայի մեջ էլ բացեց, գտավ ջեմպրը ու հանեց օձիքին փակցրած կապույտ ուլունքը։ «Սա իրենը չէր»,- մեղավոր ժպտաց։ Աստված գիտի՝ հուլունքը որ դարի էր. դեռ աշակերտ էր, որ Երևանից եկած հնագետները բարձրդասարանցի տղաներին աշխատանքի ընդունեցին, որ Սևանի ափի բերդը պեղեն։ Եթե գտածոն շատ արժեքավոր չէր լինում, երեխաներին թույլ էին տալիս վերցնել։ Մի օր Արան հուզված պատմեց, որ մի լավ շարան գտան, բայց իր դասընկերը հնագետներից թաքցրեց, տարավ։ «Բա իհարկե, տղամարդը պիտի դատարկ ձեռով տուն չմտնի»,- հոգոց հանեց տատը։ Հաջորդ գիշեր մեկ էլ տատի սարսափահար ճիչը լսվեց։ Քնաթաթախ վազեցին նրա սենյակ։ Պատուհանին մի ամբողջական, լավ պահպանված, միայն մի քանի ատամ փտած, ճերմակ ծնոտ էր դրված՝ կիսաբաց, մթան մեջ ահարկու, ոնց որ ասեր՝ հիմա քեզ կուտեմ։ Տատն արդեն ծեր էր, կոտրած կուժի պես ջուրը մոտից գնում էր՝ արթնացել էր չիշիկ անելու, մթան մեջ ճերմակած ծնոտը լույս էր տվել ու ասել էր՝ քեզ կուտեմ։ Տատին ջուր տվեցին, հանգստացրին։ Արան ասաց. «Դու չէիր ասո՞ւմ՝ տղամարդը պիտի դատարկ ձեռով տուն չգա։ Ես էլ բերել եմ»։ «Իմ ինչի՞ն ա պետք հազար տարվա մեռելի ծնոտը…»,- խելքի չէր գալիս տատը։ «Քոնից որ լավն ա,- չարախնդաց Արան,- թեկուզ փտած, բայց գոնե ատամ կա վրան»։ Հաջորդ օրը էդ կիսաջարդած, փիրուզագույն քարը բերեց։ Բայց տատին չտվեց, մորը նվիրեց։ Այս պատմությունը նա ինձ մի հազար անգամ պատմել է, բայց էլի պատմելիս հուզվում էր, բառերը վրա-վրա տալով խոսում, ասես այն մի ծանր բեռ էր, ծանր աշխատանք, ուզում էր շուտ տեղ հասցնել, անել-պրծնել, որ հոգին ազատի։ Հավանաբար դա իր արած միակ գողությունն էր, ու մինչև հիմա վատ էր զգում դրանից։ Նրա պատմություններից հիշեցի տատին, տեսա, ինչպես էր տատը պառկում գետնին՝ գորգի վրա, ու Արան իր փոքրիկ, փափուկ կրունկներով քայլում էր նրա հոգնած ողնաշարի վրայով։ «Ախ, ախ,- գոհունակ նռռում էր տատը ու ցուցումներ տալիս,- թիակներիս արանքը… թիակներիս արանքում մի քիչ երկար քայլի»։

Արայի պատմելով՝ տունը փոքր էր, և երբ ինքն ամուսնացավ, մայրը ստիպված տեղափոխվեց խոհանոց՝ մահճակալը զիջելով նորապսակներին, անկողնում նախօրոք խցկելով քրջե մի կուկու, որ զույգը բեղմնավոր լինի։ Երևի նաև դա՝ երջանիկ օրերի վերհուշն էր արժեքավոր դարձնում այդ զառամյալ կահույքը։ Արայի տանջանքը տեսնելով՝ հասկացա, թե որքան տեղին էր հին արքաների ագահությունը, երբ մեռնելիս իրենց հետ տանում էին ամեն ինչ՝ կառքերը, ծառաներին, հարեմները, կանանց, հարստությունը… Քեզանից հետո թողած ցանկացած բան ավելի է խորացնում մնացողների ողբերգությունը։

Արան զանգեց՝ վաղ առվոտյան. «Մոտենում ենք Վրաստանի սահմանին»։ «Ա՜յ քեզ բան…»,- բացականչեցի։ Ապա փորձեցի զրույցը պահել, մինչև հասկանամ՝ ինչպես համոզեմ, որ վերադառնա։ Պատմեցի, ինչպես օրերս, երբ բարձանում էի գրողների միություն, տեսա Սարյանի այգու վերնիսաժում սկսնակներից մեկը քարացած նստած է՝ նկարչի արձանին զուգահեռ, մեկն էլ նայում էր նրան ու կավով ինչ-որ բան ծեփում։ «Կներեք,- ասաց,- չեմ կարող դիրքս փոխել, ինձ քանդակում են»։

– Ո՞վ էր։ Ես ճանաչո՞ւմ եմ,- հարցրեց։

-Երևի… Քյավառցին, անունը Հայկ է, ազգանունը՝ եսիմինչյան… Հիշեցի՞ր, բոյով-բոյով տղա է։ Դրանից մի բան կարդացե՞լ ես։

-Դե, ընդամենը էդ մի բանն է գրել, էլի,- ծիծաղեց։

-Այ մարդ, էս ի՞նչ են հիմիկվա ջահելները՝ է՛լ իրենց քանդակել են տալիս, է՛լ իրենց նկարել են տալիս, դեռ չգրած տողի համար փառք են պահանջում… էս ի՜նչ օրեր են՝ գրողի տեսակն էլ է այլասերվել, ոնց որ հրեշտակը սեռ ձեռք բերի,- սրտնեղեցի։

-Փոխարենը դրանք գենդերային ծրագրերով գրում ու աշխարհով մեկ ման են գալիս, իսկ ես հիսուն տարեկան եմ դառնում՝ կուշտ փորով հաց կերած չկամ։ Երևի մենք ենք սխալ ապրում,- հոգոց հանեց։- Երեկ գնացի բժշկի, թոքախտ են կասկածում: Բայց ես ոչ հազում եմ, ոչ էլ բան…

-Մխիթարող մի բան կա միայն,- կատակի տվի,- դա դասականների հիվանդությունն է:

Ինքն էլ ծիծաղեց.

-Ժամանակի հետ փոխվում են ոչ միայն դասականները, այլև նրանց հիվանդությունները. մեր օրերի դասականները սպիդից են մեռնում, թոքախտից հիմա բոմժերն են մեռնում:

-Ծանր մի տար,- ասում եմ ինչքան հնարավոր է անտարբեր և ընդհանրացնելով,- մեր կյանքն ավելի մեծ ողբերգություն է, քան կլինի մեր մահը։

Դրանից հետո զանգերը կտրվեցին։ Այլևս ոչ մի լուր…»։

-Հը՜մ,- ընկալուչի մեջ գռմռաց Սահակյանը,- անցել ա Եվրոպա… Էդպես էլ արած կլինի, հիմա բոլորի երազանքը Եվրոպան ա։

-Դժվար,- ասում եմ,- Եվրոպան հիամ նման է հասարակական բաղնիքի՝ նեղվածք է և հեղձուկ։ Դա Արայի ճաշակով չէ. նա երբեք չի սիրել ժխորը։

-Բա էդ հին բեռնատարը հո չի՞ թռչի լուսին։ Ինչ-որ տեղ պիտի կանգ առնի՞, թե չէ, հո հավերժ չի՞ գնալու։

-Ի՞նչ ասեմ… երևի ճիշտ եք,- հոգոց եմ հանում,- բոլորն էլ ինչ-որ պահի կանգ են առնում։

Նա լռում է, հավանաբար մտքերի ծանրության տակ, ապա՝

-… Ազա՞տ եք,- հարցնում է,- կարո՞ղ եմ գալ Ձեզ մոտ, մի երկու հարց կա՝ Ձեր աչքերին նայելով պիտի տամ:

-Բայց լույսը դեռ չի բացվել:

-Հասկանո՞ւմ եք, պահեր կան, որ չպետք ա հետաձգել, գուցե այդ մի ժամը, որ պիտի սպասենք արևի դուրս գալուն, նրա համար ճակատագրական լինի, գուցե մինչ մենք արևին ենք սպասում…

-Ուրեմն հեռախոսով հարցրեք:

-Արդեն ասացի՝ Ձեր աչքերին նայելով պիտի տամ հարցերը: Մեր գործում ավելի հաճախ կարևոր է ոչ թե այն, թե ինչ են պատասխանում մեր տված հարցերին, այլ պատասխանողի հայացքը, ձեռքերի, ոտքերի դիրքը, թե ինչպես է մարդը ստում, լալիս, քիթը քաշում։ Էդ Ձեր գործում է խոսքը միակ գործիքը, մենք՝ ոստիկաններս, մեր ձեռքի տակ ավելի շատ գործիքներ ունենք:

-Դո՛ւք գիտեք, միևնույն է՝ արդեն արթուն եմ,- նետում եմ անտարբեր: Ու հանկարծ նկատում, որ այս ողջ ընթացքում ես ու Սահակյանը երբեք իրար չենք դիմել անունով, միմիայն բարեկիրթ ու սառը «Դուք»։ Ահա թե ի՞նչն է խանգարում նրա հետ անկեղծ լինել. նա այնքան անսխալ ու սառն է, այնքան գրագետ ու ճիշտ, ասես՝ Սահմանդրության հոդված։

-Ուրեմն՝ կես ժամից էդտեղ եմ:

 Ա՛յ հիմա հասկացա, թե Արայի կինն ինչու է սուսուփուս փախել արտասահման՝ առանց հասցե ու հետք թողնելու. ոստիկանը թույլ չի տա ապրել, քանի չի գտել Արային: Իսկ դա ե՞րբ կլինի՝ ա՞յս կյանքում, մյո՞ւս, երբե՞ք: Հիշեցի ոստիկանի տամուկ, կասկածամիտ հայացքը, հոգնած աչքերը, ում համար կյանքն ընդամենը հանցանք է ու հանցանշան։ Վառեցի լույսը: Պատուհանից տեսա, որ ծաղկի կրպակի աշխատողն արդեն դուռն է բացում: Ներս մտավ: Ծաղկազամբյուղներն է կողք կողքի շարում, հետուառաջ դնում՝ հավանաբար հարմարեցնում է ծաղիկների՝ իրար սազող գույները:

Ժամանակ չկորցրի: Իջա բակ, մի մեծ ծաղկեփունջ գնեցի: Համարյա վազելով տուն եկա ու այն դրեցի ծաղկամանի մեջ: Խանութի աշխատողի օրինակով ծաղիկները հետուառաջ արեցի, սեղանից մի քիչ հեռացա ու գլուխս հետ գցած նայեցի: Մի քանի գիրք լցրի սեղանին, մի երկու անկարևոր սևագրություն: Մտածեցի կիսատ գրվածքներիս մասին։ Հիմա առաջվանը չի՝ էլ չկան թուղթ ու թանաք, ձեռագրերի կապուկներ, լուսանկարների տրցակներ. գրողի ողջ արխիվը մի կրիչ է, որն էլ գցեցի վիզս ու նմանեցրի այն ծանր քարին, որ կախում են մահապարտի վզից ու նետում ջուրը:

Հետաքրքիր է՝ ինձ փնտրելիս ո՞ւմ կհարցաքննի ոստիկանը. կարծես թե ես հետքեր չեմ թողել՝ Աստծո պես միայնակ եմ և անընկեր: Միակ հետքը ծաղկեփունջն է. մարդու ձեռքերի ու ոտքերի դիրքից ամեն ինչ հասկացող ոստիկանը սենյակ մտնելով տեսնելու է աշխատանքային թափթփված սեղանը, հենց նոր քաղված, բուրող ծաղիկները և… փնտրելու է ինձ: Նույնիսկ պատկերացրի, թե ինչպես է դա անում՝ ինչպես սանիտարը, երբ մարտից հետո ականջը հերթով դնում է դաշտում ցաքուցրիվ ընկած զինվորների կրծքին՝ շնչառություն զգալու, ողջեր հայտնաբերելու մոլեգին հույսով։

Հարկ չհամարեցի դուռը կողպել: Գնացի:

Ավելացնել մեկնաբանություն

Your email address will not be published. Required fields are marked *