Գրականագիտական արձագանքներ

Ագռավները Նոյից առաջ

Նաիրա Ջիվանյան

Մենք ապրում ենք մեր միջավայրում, որը պատված է սարդոստայնով, ռադիոալիքներով ու երևակայությամբ։ Մեկ-մեկ մարդիկ կորցնում են իրականության զգացողությունը։ Մեկ-մեկ իրականությունը էնքան լղոզված է թվում, որ պատրաստ ես հավատալ ցանկացած գիտական ցնդաբանության, որը քեզ համար ցնդաբանություն չէր լինի, եթե տարածության ու ժամանակի մասին պատկերացումներդ չսահմանափակվեին կիլոմետր/ժամ հարաբերակցությամբ։ Ինչևէ, մարդկային կյանքի ողբերգությունը ոչ միայն նրա գոյության սկզբունքների մշուշոտ պատկերացումների մեջ է, այլ նաև՝ հասարակ, ամենօրյա կյանքի։

Դժվար է նկարագրել մարդկային կյանքի ողջ յուրօրինակ, հասարակ ողբերգությունը։ Սերը, ցավը, երջանկությունը, զայրույթը, նախանձը, ձանձրույթը մարդկայնորեն հասարակ, բայց այնքան հանճարեղ, հիանալի, զգացմունքներ են, որ դրանց մասին դեռ պետք է խոսել սովորել։

Գիրքը սկսելու համար լավ կլինի որ իգական սեռին պատկանես, բայց եթե ճակատագիրը քեզ հետ այլ կերպ է որոշել վարվել, պետք է գոնե հասկանաս կանացի հոգին իր այն ամենաանհասկանալի տրամաբանությամբ, որից տղամարդիկ միշտ բողոքում են, այլապես ոչինչ չի ստացվի. ամեն դեպքում կարող ես փորձել, բայց կախարդանքը լավ չի աշխատի։

Եվ այո, լավ կլինի, որ դույզն ինչ նեղացած լինես կյանքից, կամ գոնե հետը կռիվ ունենաս

ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԻՐԱԿԻՆ ՆԵՐԱՌՅԱԼ

Ապրել մի կյանք ու գերադասել հույսը կյանքից։ Դա այն է, ինչ անում ենք բոլորս։

Հետաքրքիր կապ տեսա․ Հայ մարդ։

Բոլոր ժամանակներում հայ մարդը իմացել է իր ճանապարհը, իմացել է, թե ինչ է իրեն վիճակված։

Սկսեցի կարդալ «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքը։ Արգոն առաջին հայացքից գժի մեկն է, տո՛, երկրորդ հայացքից էլ է գժի մեկը, բայց միայն ոչ ինձ համար։ Կուզե՞ք հաշվեմ քանի Արգո անձամբ գիտեմ․․․ 1, 2, 3, ըըը, 4․․․ մոտ 16 գյուղ։

Ախր սա այն ցավն է, որը զգում են բոլոր այն ազգերը, ում նախասահմանված է դեգերել։

Իմ շուրջը, ամենուրեք մարդիկ ստիպված են ընտրել տրամաբանականի ու հույսի միջև․ միշտ ընտրում են հույսը։ Երնեկ չընտրեին։

Իմ ծանոթ Արգոներից մեկը պալատը սարքեց, բակում մատուռը սարքեց, շատրվանները սարքեց, փայլուն ինամառկա մեքենան առավ, ընտանիքը ապահովեց մոսկովյան կոնֆետների տարեկան պաշարով, բայց մնաց իրեն բաժին հասած քավարանում։ Կասե՞ք այդպես ընտանիքի համար էր լավ, որ իր գյուղում աշխատանք չէ՞ր գտնի։ Ո՜ո՜չ։ պարզապես ամեն հայ մարդու մեջ թաքնված է վտարանդի ինքնադահիճ, որ ստիում է ինքն իրեն օտարանալ սեփական միս-արյունից ու երեկոյան մի բաժին տաք թանապուրի փոխարեն պլաստիկե ամանով պլաստիկե «ռոլտոն» ճաշակել։ Ինքնամաքրվում ենք ինչ-որ նախնու կատարած մեղքերից։ Շատ փիս մեղք գործած կլինի։ Եվ, մի բան էլ, ես լուրջ կասկածներ ունեմ, որ Եվան հայ էր։

Այ այսպես էլ ապրում է մի ամբողջ ԱԶԳՍ։

 Վերադառնում ենք տուն, վերադառնում ենք հույս, որովհետև մնացած ամենը օտար է։ Սիրում ենք վերադարնալ, դրա համար էլ հեռանում ենք, անընդհատ հեռանում ենք։

Արգոներ ենք, Արգոյի մայրեր, Արգոյի դստրեր ու Արգոյի կանայք։ Արգո ենք պարոնայք, հայ ենք։

Համ մեկ էլ․․․Կարելի՞ է խոզատիրոջը չտված չոր հացերի պարկերը վերագրել արգոներին սպասող կանանց հավատարմությանը։ Հետո էլ սպասում էին ոստիկանը մի խոսք քաշի Արգոյից, հասկանան՝ չորացած հացերը Արգոյին արժի՞ տալ, թե՞ չէ։ ԵՍԻՄ է։ Ինչո՞ւ հենց չոր հաց։ Բա չորոցած կլինեն, բա ի՞նչ։

ԵՍԻՄ, Է։

ԿԱՐՄԻՐ ԿԱՏԱՐՈՎ ԱՐՇԱԼՈՒՅՍ

Հիշեցի որ մեր հավերից այն մեկի թևերը, որ սովորել էր ցանկապատից դուրս թռչել, տատիկս կտրում էր․ «Դե թռի, հայվան»։ Էլ ո՞նց թռներ, ա՛յ տատ։

Իրոք հավը թռչուն չի։ Ի՜նչ ափսոս։ Անկարողություն և բարկություն․ հավը թռչուն չի, իրեն բաժին հասած ցանկապատը չի հաղթահարի։

Թերեզն էլ վրեժխնդիր եղավ աքլորից, այն բանի համար, որ իր թևերն են կտրել։

Կարմիր զգեստ հագնելու հույս չունի․ սպասում է, երբ տղաները մեծանան տանիքի չծածկված մասը ծածկեն։

Տեսնես կյանքը ե՞րբ իրապես ավարտվեց Թերեզի համար, ամուսնու մահանալուց, թե՞, ամեն դեպքում՝ իր։

Գիրքն ինձ համար ֆեմինիստական նրբերանգներ ունի։ Անընդհատ խոսվում կնոջ կյանքում տղամարդու ունեցած դերակատորության մասին։ Ոչ ոք չի քննադատվում։ Ամեն ինչ ներկայացվում է ժուռնալիստի օբյեկտիվությամբ։ Ներկայացվում է իրավիճակ և վերջ։ Ընթերցողը կարող է այդ իրավիճակի մասին սեփական եզրահանգումներն անել։  Պետք է փաստել, հեղինակին հաջողվել է այդքան բարդ թվացող իրավիճակները ներկայացնել բոլորովին թափանցիկորեն։

ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ

Սխալ է, որ ասում են, թե մադու կյանքը հիմա կոպեկի արժեք չունի․ շատ կներեք, բայց մարդու կյանքը երբեք էլ կոպեքի արժեք չի ունեցել։

Բայց իրոք։ Բառերով սիրում ենք իրար «կյանքի մատաղ լինել»։ Կողք կողքի ապրում ենք, իրար բարի արևով երդվում, հետո էլ ափսոսում ենք էդ մի մատղի աքլորը, թե բա՝ հարսը մի ոտ շուտ գար, աքլորը անտեղի չէր մորթվի․ մեռնողը մեռավ, հավն ի՞նչ կանի։

Ազնիվ խոսք, մեռածս տեղը խորը կվիրավորվեի, եթե Շուշիկի տեղը լինեի։

Ամեն ինչ արվում է հանուն պատշաճի, հարգանքն էլ․ ուրիշները տենան, կամ ուրշները հանկարծ չտենան։ Սուս-փուս, կամ ի գիտություն բոլորի․ ընտրի՛ր քո տարբերակը։ Ոչ մի կաթիլ խիղճ ու ոչ մի կաթիլ ինքնահարգանք, միմիայն նպատակահարմարություն։

Կեցցե՜ ամենայն հայոց նամուսը։

Կեցցե՜։

Շատ նուրբ թեմաներ են քննարկվում գրքում, ստիպում են հիշել այն երևույթների մասին, որոնք կարծես թե սովորական են դարձել, բայց ինչպե՞ս են դարձել։

Նստում ես, լցնում մեկ բաժակ թեյդ, կամ այս դեպքում ավելի ճիշտ կլինի օղին, թերթում նկարներդ և ընտրում այն մեկը, որով հավերժությունը պետք է քեզ հիշի։ Բոլորովին նորմալ երևույթ։

Տեսնես ե՞րբ է սառնասրտությունը հատում ցնորամտության սահմանը։

Համատարած սառնասրտություն, համատարած ցնորամտություն։

Մշակութային անկում։

Հոգևոր հոգևարք։

Պատկերացրեք, որ կինը իր տղամարդու կողքին իրեն տեղ է սահմանում նաև գերեզմանոցում․․․ նույնիսկ գերեզմանոցում։ Մարդկային սիրո, կապվածության աննախադեպ գեղեցկություն։

Պատկերացրեցի՞ք։

Բայց ավաղ, խոսքը ոչ թե հոգևոր կապվածության, կորստի ցավի մասին է, այլ հասարակ նպատակահարմարության, հաշվենկատության։ Սա ոչ այլ ինչ է, քան ընդունված բարք։ Մարդ էլ էսքա՞ն չհարգի սեփական մարմինն ու հոգին, տո՛։

Գիտե՞ք, երբ մի պահ դադար ես առնում, հասկանում ես, որ պատմվածքում ներկայացվածը քեզ ցավալիորեն ծանոթ իրականությունն է, որը դու նախկինում չնկատելու ես տվել, ընդունել ես ինչպես իրողություն ու չես մտածել դրա մասին։

Բարկացնում ու զարմացնում է շատ բան, որի մասին ես կարդացի, որի մասին ես գիտեի։

Պատմվածքում իր ամբողջ ճոխ անհեթեթությամբ ներկայացված է հանգուցյալին հրաժեշտ տալու ՉԳԻՏԵՄԻՆՉԸ։

Հետաքրքիր է այս հասարակության մեջ մարդուն գոնե հանգիստ մեռնել կա՞։

Մի բան էլ ես հիշեցի․ ձև կա սեփական ցավերն ու անհաջողությունները հանգուցյալի հետ ուղարկել էն աշխարհ։ Կեսօրին, երբ հանգուցյալի մարմինը տնից դուրս են հանում, իսկ դու գտնվում ես հարևանությամբ, պետք է կանգնել թափորի ճանապարհին ու մի քանի անգամ ասել․ «Տանես իմ ցավն ու չոռը, տանես իմ ցավն ու չոռը»։

Մենք հեթանոս ազգ ենք, հա, լու՛րջ։ Արարողակարգը արարողակարգի ետևից։ 

Հենց «մեռելի տներում» են կուտակվում մարդկային բանականության մութ անկյուններում թափառող ուրվականները։ Իրականությունը խառնվում է մահվան վախի հետ, դառնում զավեշտ։

Մարդիկ համակերպվում են մահվան ներկայության հետ, ներում հանգուցյալին իր մահը, հատկապես եթե արդեն տարիքն էր, և անցնում առաջ։

Վերջ կյանքդ ավարտվեց, մարդիկ ափսոսալունը ափսոսացին, էլ բան չմնաց։ Ոչինչ էլ չփոխվեց, ոչ քո ապրած սերն է կարևոր, ոչ՝ վիշտը, ոչ էլ՝ որ երեք տարի առաջ շատ խիստ վիրավորվել էիր հարևանիցդ նրա ինչ-որ ախմախ արտահայտության համար։

Կանայք էլի կհավաքվեն կքննարկեն սրան-նրան, ուղղակի էլ քո հումորը ոչ ոք չի լսի, ոչ էլ կնկատի, որ այն չեղավ։

Մարդիկ քննարկեցին Շուշիկի կյանքում եղածը, սրտում եղածը, հոգում եղածը, հասան այն միակ բանին, որը թաքնված էր նրանց ամենաիմացությունից։

Մնաց խղճուկ մի արկղիկ, որի մեջ Շուշիկը պահեց, թաքցրեց միակ բանը որ կարող էր թաքցնել մարդկանց կեղտոտ հայացքներից։

Շուշիկը թույլ չտվեց իմանալ։

ԵՐԹԵՎԵԿՈՒԹՅՈՒՆ

Մահն էլ են վաստակում, հո հանաք չի՞։

Էս մի կինն էլ էնքան կմեռցնի, հետ կբերի իր մարդուն մինչև վերջինս սեփական   մահը վաստակի։

Ինչքան էժան էինք, էլի ենք էժանացել։

 Էլի նպատակահարմարություն։

Մի պստըլ նպատակահարմար լինես մեկին ամբողջ կյանքդ կապրես մարդու հետ, ով մի պստըլ նպատակահարմար ա քեզ։

Տեսնես մարդը կյանքը շա՞տ էր կերել մինչև մեռնելու գործընթացի սկիզբը։

Պետք է նկատել, որ հեղինակը շատ գեղեցիկ է սկսում պատմվածքը․ մի քանի բառով ընթերցողին փոխանցվում են իրավիճակի բոլոր նրբերանգները։ Ախ այդ շտապօգնության բուժքույրը։ Լրբի մեկն էր։

ՄԵԿ ԱՅԼ ԱՐԵՎԻ ՏԱԿ

Այս մեկը տարբերվում էր մնացած պատմվածքներից. առաջին իսկ բառից էլ պարզ էր:

Ֆորմատն այլ էր: Հեղինակը մեզ հետ խոսում էր առաջին դեմքով: Նկարագրական տեսարաններ էլ կան: Գրքի այլ պատմվածքներում նման բան չեմ հիշում:

Այդ իսկ պատճառով, թույլ տվեք, ես էլ ուրիշ կերպ խոսեմ:

***

Մենք բոլորս էլ մեր երևակայության գերիներն ենք. երբեմն, միշտ կամ շատ հաճախ:

Երբեմն, միշտ կամ շատ հաճախ մենք այնքան հուսահատորեն ենք պայքարում մեր իսկ հորինած սահմաններից ներս. նայում ես ու քեֆդ գալիս ա:

Կեղեքիչ, նևրոտիկ:  

Վատն էն ա, որ հակառակորդդ հանդես ա գալիս լրիվ այլ անունով: Դու պայքարում ես ներքին ու արտաքին բոլոր հնարավոր դևերի դեմ, բայց իրականում իսկական դևին ինչքան էլ դեմքով ճանաչես, դեմը առնել չես կարող:

Դեմը առնել չես կարող դրա համար էլ մնացած դևերին ես հորինել. քեզ ես խաբում, էդ խեղճ դևերին ես աշխատեցնում…

Մաշկդ ա նեղում, էս կյանքում վերցրածդ ավատարը էլ չի ձգում, կոնկրետ էլ չի ձգում, իսկ դու շինծու հանգստությունը դեմքիդ քաշած՝ համառորեն էլի մի փորձ ես անում, կյանքը արժանի ապրելու չընդհատվող իմիտացիա: Կյանքից լրիվ այլ բան էիր սպասում:

Մաշկիդ որակը լավացրու, նիհարի, մի կիլոմետր շառավղով բոլոր մկների վրա ուզածդ նզովքդ դիր, որ էլ չթպրտան: Խեղճերը չթպրտան:

Է՜հ․․․

Հետո հիասթափություն, որովհետև ջանքերդ չեն հանգստացնում հոգիդ:

Հիասթափություն:

Մի խոսքով, քեզ ոչինչ էլ չի օգնի, պայքարդ էլ լրիվ «դոնկիխոտյան» է:

Բայց դու դրա մասին շատ լավ գիտես, ու միևնույն է՝ շարունակում ես նույն համառ միամտությամբ կառչել սեփական փրկության համար հորինած խղճուկ պլանիցդ:

Ինչ-որ հիստերիկ տեսարաններ, հոգևիճակը նկարագրող այլ հատընտիր բառեր, հանապազօրյա անիմաստ գործողությունների մի կույտ, էպիկ երաժշտություն, կուլմինացիա:

Ինչո՞ւ չի կարելի կյանքն արագ ապրել ու մահանալ, խաղալ քեզ բաժին հասած դերն ու սպասել վարագույր փակվելուն։

Մի վայրկյան, բայց մենք հենց այդպես էլ անում ենք։

Արտիստը լռում է:

Երաժշտությունը դադարում է հնչել:

Վարագույրները փակվում են:

Կողքից, հանդարտ լռության մեջ, ողջախոհությամբ, սրտցավանքով, առանց հակաճառությունների և ներողամիտ աչքերով արտիստին հետևում է միակ հանդիսատեսը՝ ինքը արտիստը:

Ծափ կտար նույնիսկ:

Բայց չտվեց:

***

Չգիտեմ, արդյոք հեղիանակը հենց դա նկատի ուներ, բայց մի պահ ինձ թվաց, որ պատմությունը ոչ թե երկուսի, այլ՝ մեկ կնոջ մասին է, ով իր հետ հանգստի էր տարել սեփական ցնորքներն ու ողջամտությունը:

Երկու ընկերուհիների այս ճամփորդության մասին առաջին անգամ կարդացել էի մի քանի տարի առաջ: Կարդացել էի ուղղակի կարադալու համար, գուցե և առանց հասկանալու, բայց երդվում եմ, ամեն անգամ Սևանի մոտով անցնելիս ինձ այցելում էր այդ տարօրինակ զգացողությունը, կարծես այդ ես էի ընկերուհուս հետ փախչում քաղաքի տապից, խնդիրներից, ծերությունից ու այն ամենից ինչից կարելի է փախչել: Գիժ ԵՍ ու գիժ ԸՆԿԵՐՈՒՀԻՍ: Մի կյանք անցած, իրար հասկացող, իրար ճանաչող ու նույնքան հուսահատ:

Հեղինակի հերոսները նմանություններ ունեն․ բոլորն այնքան հիանալիորեն են դժբախտ։ Ամբողջ գրքի ընթացքում մտաբերում էի, մարդկանց, ում մասին հեղինակը կգրեր, եթե ճանաչեր։ Այ օրինակ իմ հարևանը` Սեդա տատը, որ գործկոմի քարտուղարի աղջիկ էր, և անտանելի «նվնվ կնիկ»։ Կյանքի վերջին տարիներին հիշողությունը շատ էր վատացել։ Էնքան կառչած էր անցյալի գեղեցիկ հուշերից ու էնքան շատ էր ուզում չնկատելու տար ներկայի անտանելիութնունը, որ հիշողությունը վատացել էր։ Անցածը լավ հիշում էր իհարկե։ Անկեղծ ասած, բոլորի գլուխը տարել էր։ Ում տեսներ, նույն բանն էր կրկնում.

– է՛հ ջահելություն։ Մարդս էգավ էրազ, սեց քեզի կտանեմ, Սեդա ջան ։

Հինգ տարի էդպես ասեց, հետո` «Հորս տուն ջոջվորներն ին էգե, սեղան քցինք։ Կերան, խմին, խարցուցին՝ ով ա էս քյուֆթեն թալե։ Հերս սեց. «Սեդաս ա, իմ թագուհին»։ Իմալ քյուֆթա ի թալե, ըսելիք ի դարձե։ – Ժպիտով խփում էր կողքինի թևին մի մատով,- է՜, Վանիկ, արի տես դոր խասավ քու թագուհին»։

Երկու տարի էլ էս ասեց՝ մարդը տարավ։

Պայքարող տեսակ էր։ Չէր համակերպվում անտեսանելի դառնալու փաստի հետ, որ ոչ ոքի պետք չի։ Կռվում էր բոլորի դեմ, որ իրեն հիշեն ու չմոռանան կենդանության օրոք։ Ո՞ւմ պետքն էր։ Հիշում եմ հարսն ընկավ ոտքը ջարդեց, հինգ  օր չանցած լսեցինք, որ Սեդա տատը գլուխը խփել է տան շեմին․․․  Էդ էլ չօգնեց։

Կյանքը քեզ լքում է, բայց շշուկները քեզ հետ են։ Գուցե դու դեռ չես հասցրել մի լավ սիրահարվել, կամ մեկին սպանել, կամ գուցե գեղեցիկ հագնվել ես ուզում ցերեկույթի գնալու համար, գուցե երգել ես ուզում, ուզում ես նվաճել աշխարհը, գոռալ, զգալ, թե ինչ սիրելի ես ու կարևոր. ախր դու էլ ժամանակ չունես։ Պարզապես չես հասցնի։ Մարմինդ դավաճանում է քեզ, իսկ միտքդ՝ ընդհատումներով աշխատում։ Երբ տունդ հյուր է գալիս, բայց դու էլ տանտիրուհին չես, քեզ չեն նկատում։ Դու կփորձես ընդդիմանալ, ավաղ չի ստացվի։ Հին ես, հուսահատությունը կրծում է հոգիդ, հոգով ապրում ես, բայց միտքդ տանում է քեզ դեպի մոռացություն։ Քեզ հետ հաշվի նստեն, վախենան քեզ կորցնել, ուզենան տեսնել։ Դու աննկատ ես մնում։ Մարդիկ մուտք ու ելք են անում, իսկ դու քո կարճ աթոռին նստած հաշվում ես նրանց քայլերն ու հստակ լսում, թե ոնց են տկտկում հին ժամացույցի սլաքները։

 Տըկ, տըկ, տըըըկ, տըըըըըկ, տըըկ. ժամանակն անկանոն է հոսում, երբ քո ժամանակն անցել է։ Երեկ դու ծղոտից տիկնիկներ էիր պատրաստում ու մորդ ցույց տալիս ուղղելու համար, նոր, փոքրիկ զգեստովդ էիր տարված, որն այնքան մեծ դժվարությամբ ծնողներդ էին գնել…,երազի նման։ Կանաչ, դաշտեր, շատտտտ կանաչ։ Խաղերդ։ Կյանքը դանդաղ ընթացք ունի, երբ մանուկ ես։

Տարիքի հետ աշխարհը փոքրանում է․ ինչքան շատ ճանապարհ ես գնացած լինում, այնքան ավելի նեղ կդառնա աշխարհը քեզ համար։

Իմ կյանքն էլ այսքան հաջող կտեղավորվե՞ր այս պատմվածքների երկու-երեք էջերի վրա։ Հսատատ հա։ Ու էդ եթե բախտս բերեր, ու էդ եթե կյանքումս համարձակություն ունենայի այսքան հրաշալիորեն դժբախտ լինել։

Այ այսպիսի մտքեր առաջացան ինձ մոտ գրքի ընթերցումից։

Մտածելու տեղիիք տվեց որովհետև։

Շատ սիրեցի։

Ավելացնել մեկնաբանություն

Your email address will not be published. Required fields are marked *