Ասում էր. «Միանգամից մորթեցի»: Ուզում էր, որ ես իրեն խղճամ. «Այլ ելք չկար,- ասում էր,- թիկունքում քնած երեխաներն էին, դիմացը՝ գիշերը, որ չնայած աստղազարդ էր, բայց գիշեր էր վերջապես»: Մինչ էդ միայն հավ էր մորթած եղել, էն էլ՝ երբ հյուր էր ունեցել։ Իսկ բակում տղամարդ չկար: Ստիպված՝ ասում էր: «Դանակը որ գցեցի վիզը, մի հևքով հոգին թռավ… ձեռիս վրա տաք սորաց ու վերջ: Զգացի, ամեն ինչ զգացի… իրենից էլ լավ»: Շատ էր ուզում, որ իր վիճակի մեջ մտնեմ: Նրանով էր իրեն մխիթարում, որ չէր տանջել, հմուտ էր մորթել. «Թուրքի պես,- ասում էր,- գցելն ու կտրելը մեկ էղավ: Բախտս էնքանով բերեց, որ դանակները նոր էի սրել տվել՝ թթվի կաղամբը կտրատելու համար»: Երդվում էր, որ նախօրոք պլանավորած չի եղել: «Դե լավ,- ասում էի,- հերիք ա արդարանաս, հո ի՞նձ չես մորթել»: «Չէ,- ասում էր,- մեղք էր… նույնիսկ արնախում ձմուկը* դա չէր անի: Ամա՛ն, ամա՛ն…- իրեն բաբա էր չափում,- մեղա քեզ, Տեր, մեղա՛…»: Չէր կարողանում իրեն ներել. «Մի րոպե… մի րոպե որ դիմանայի, պահը կանցներ, ու էդ բանը չէի անի»: «Բոլորի կյանքում էլ էդ րոպեն է համը հանում»,- կատակի էի տալիս: «Էնքան էլ մեղք էր,- ասում էր,- ուժ էլ չուներ դիմադրելու, ով գիտի՝ չէր էլ հասկանում, որ կարելի ա դիմադրել»: Ուզում էր, որ իրեն մխիթարեմ. «Հերիք ա, հա՞,- սաստում էի,- արել՝ արել ես, գլուխը քարը»: Շարունակում էր մղկտալ. «Բայց ի՞նչ անեի՝ ես կատաղած, դանակն էլ՝ սուր. հո իմ սիրտը չէի՞ խրելու»: Ազդվել էր. ինքն իրենից չէր սպասում նման դաժանություն. «Երբ արյան մեծ մասը արդեն գնացել էր, կարծես նոր հասկացավ ինչ ա կատարվել, բայց արդեն ուշ էր. մի անորոշ ցնցումով ոտները ջղաձգվեցին ու վերջ… Պետք էր, պե՛տք՝ դիմադրել,- նախատում էր,- կատուն որ կատու ա՝ էլի չանչ ա գցում…»: Հիմա էլ մեղքը մորթվողի վրա էր գցում. «Գոնե մի անգամ քացի տար, հա՛…»: Գետնին լերդացած արյունից սարսափել էր: Դուրս էր վազել: Սառը ջրի տակ սրսփալով երկար լվացվել էր: Ջրի սառնությունից սթափվել էր: Վազել էր տուն, շորերը փոխել, որ երեխաները արթնանալիս չտեսնեն, ու դուրս էր եկել: Չնայած արշալույսին դեռ ժամանակ կար, չէր համբերել, ծեծել էր հարևանի դուռը ու դուռը բացած հարևանին կանչել՝ «Արի տես՝ ինչ եմ արել…»: Հարևանը նայել էր ժամացույցին. գիշերը նրան էլ էր վախեցրել: «Հեչ շորերն էլ չհագավ, հենց էդպես շապիկ-թումբանով դուրս թռավ…»: Հարևանից գոհ էր՝ «Կարգին մարդ դուրս եկավ»: Առաջին մխիթարողը հարևանն էր եղել. «Բերանդ չբացես, բան չխոսես… թող սուսուփուս անցնի, գնա»: Ինքը համաձայն չէր. «Արյուն թափելու սուսուփուսը ո՞րն ա»,- ասում էր: Ասում էր. «Էլ մորթելու իմաստը ո՞րն էր, որ սուսուփուս…»: Մխիթարում էի՝ «Մորթվողի համար բացարձակ մեկ ա՝ ուռա կգոռաք, թե դհոլ կզարկեք…»: Դառնացած հոգոց էր հանում. «Էն էլ ըտենց դհոլ զարկել…»: Էստեղ իրոք մխիթարել էր պետք. «Կարևորը մարդիկ պատճառը չհասկացան»: «Հարևանը գլխի ընկավ,- ասում էր,- կյանք տեսած մարդ էր, հո խոտ չէ՞ր ուտում»: Ասել էր՝ «Կնիկ, էս ի՞նչ ես արել, ինչի՞ ես արել… Էս լխպոր գառը ինչիդ էր պետք, գոնե ղոչը մորթեիր՝ հրեն, դմակը որդնել ա»: «Անտեր մնա… սիրտս լիքն էր՝ մեծ ու պուճուր էի՞ նայում»: «է՞,- զարմացել էր հարևանը,- սրանից մի կագին փլավ էլ չի լինի, խեղճի պճեղները չեն էլ պնդացել, հլա կճղակ էլ չեն դառել… արյունն էլ մի կարգին չի հասունացել, ոնց որ արյուն չլինի»: Հարևանն էստեղ սխալվում էր. «Արյան հասունանալը ո՞րն ա,- զարմանում էր,- լավ էլ կպչուն գոլորշի ուներ»: Շատ էր տանջվում պատմելիս, զգում էի, որ ամեն ինչ նորից աչքի առաջ է գալիս, իրոք սկսել էի խղճալ. «Ո՛ւֆ, յուղումեղր չենք խմել, կնի՛կ, հերիք ա…»: «Ախր իմաստ էլ չունեցավ մորթելը…»,- ասում էր մատները ջարդրտելով:
«Դրանից հետո մի շաբաթ էլ մեր տանը պահեցի, վերջում էլի հարևանին խնդրեցի, որդնած դմակով ղոչը մորթեց»,- ղոչի մասին արդեն ավելի հանգիստ էր պատմում: Ասում էր, միշտ էլ էդպես է ճամփու դրել, ամեն տարի էլ՝ բեռուբարձով: «Հիմարի մեկն ես եղել»,- նետում էի: «Տասը կիլո մեղր լցրի, երկու գլուխ պանիր…»: Չեմ թողնում շարունակի. «Մարդ մի պայթացրու, հերիք ա…»: «Ասեցի մեղք ա, անմարդ կնիկ ա…»,- էլի եմ ընդհատում, էս անգամ ֆռթացնելով. «Դու մարդ ունեցողն էիր, ինքը՝ անմարդը…»: «Ասեցի՝ մեղք ա,- շարունակում էր կիսատ թողած տեղից,- տեգրերի հետ նույն բակում ա ապրում, թող խոսելատեղ ունենա, հանկարծ գլխի չընկնեն»: Ծըք, ծըք, ծըք՝ հիասթափված տարուբերում եմ գլուխս: «Իրան չէ, էրեխեքին խղճացի… աղջիկ էրեխա էին, տեգրերը որ գլխի ընկնեին, էլ չէին օգնի… դա էրեխա մեծացնո՞ղ էր. իրա նման լիրբ պիտի սարքեր»: Վա՜յ՝ ճարահատյալ երկինք եմ նայում: Էստեղ չարանում է. «Լրիվ դու էիր մեղավոր»: «Ե՞ս… ես յոթ տարեկան էրեխա էի էդ ժամանակ, ես ի՞նչ մեղավոր եմ, որ քո ընկերուհին լիրբ ա»: «Դու պայմաններ ստեղծեցիր…»: «Ես մի մատ էրեխա՝ հեչ չգիտեի էլ, որ մարդիկ լինում են նամուսով ու աննամուս»: «Որ դու չհիվանդանայիր…»:
Խոսքը մորս մանկության ընկերուհու մասին էր, որ ամեն ամառ իր երկու աղջիկների հետ գալիս էր մեր տուն հանգստանալու: էդ գիշեր ես հիվանդացել եմ՝ ջերմել ու հազացել: Բրոնխներս լրիվ փակվել են: Մայրս վախեցել է՝ կխեղդվեմ: Որոշել են՝ մայրս տանը կմնա, իր չորս և ընկերուհու երկու քնած երեխեքի մոտ, հայրս ու մորս ընկերուհին ինձ կտանեն հիվանդանոց՝ բժշկի: Բժիշկը նայում, ասում է՝ բան էլ չկա: Հետ դառնալիս ինձ թողնում են վարորդի մոտ, իրենք իջնում են անտառ: Ես սկսում եմ լալ ու դողացնել: Վարորդը տառապում է հետս: Գալիս, մորս ամեն ինչ պատմում է: Բայց մայրս, իր ասելով, բարի էր. ամեն տարվա պես գառ է մորթում, գյուղական բարիքներով ընկերուհուն ճամփու դնում. «…Որ իր ընտանիքում հանկարծ կատարվածը չհասկանային, մեղք էր, տեգրերի հետ նույն բակում էր ապրում»,- անընդհատ արդարանում էր: «Անխելք ես եղել, անխելք: Ես կասեի՝ հիմար»: Էլի ինձ էր մեղադրում. «Դու որ չհիվանդանայիր… գիշերով անտառ մտնողի մտքով էդ պիտի անցներ, բա ի՞նչ…»: Ու ինչքան ընկերուհու, այո՝ ընկերուհու, ոչ թե հորս, դավաճանության մասին էր պատմում՝ «Տղամարդն ու շունը մեկ են,- ասում էր,- ինքը պիտի թույլ չտար», էլի հիշում էր, թե ոնց մորթեց անմեղ գառը. «Այ մարդ, մի գոմ լիքը հավուճիվ, իմ աչքը ինչի՞ հենց է՛դ գառը տեսավ…»:
Տարիների հետ հորս սիրուհիները փոխվել էին: Մայրս մեկի եղբայրներին էր խնդրել սանձերը քաշեն, մյուսի ամուսնու ականջին էր հասցրել: «Էն մեկին էլ փողոցում բռնեցի, էնքա՜ն ծեծեցի… ցեխաջրի մեջ խեղդամահ արի»: «Հպարտանալու տեղ ունես»,- գովում էի: Բայց միևնույն է. ոնց պտտվում էր՝ հասնում էր մորթած գառանը: Էնքան պատմեց՝ դարձավ ժառանգական ունեցվածք, փոխանցվեց ինձ: «Գոնե իմ անկողնում չլիներ,- հիմա էլ ես էի բողոքում, երբ ամուսնուս բռնացրել էի. թարսի պես էլ՝ օժիտիս սավանն էի փռել… գոնե մի անգամ վրան քնած լինեի…»: Տխուր ժպտում էր. «Որ մի գառ լիներ՝ մորթեիր, սիրտդ ահագին կհովանար»:
Հետագայում, երբ ոչ միայն ամուսինն ու ընկերուհին, այլև սեփական ձեռուոտն էին դավաճանում, գառան պատմությունը փոփոխություններ կրեց. երբեմն փոխվում էր ժամանակը՝ ոչ թե գիշեր էր, այլ ցերեկ կամ արշալույս, հարևանը՝ ոչ թե շապիկ-թումբանով էր, այլ սարից էշով փայտ էր բերում, գառան տարիքը՝ ոչ թե ամսական էր, այլ քսան օրական, ես՝ ոչ թե բրոնխներս էին փակ, այլ թոքաբորբ էի… Մորս ջահելությունից մինչև ծերություն գառը մորթվեց՝ տարվա բոլոր եղանակներին, օրվա տարբեր ժամերի ու տարբեր պարագաներում… Խիղճը դեռ տանջում էր անտեղի տեղը մորթած գառան համար, բայց ներքին գոհունակութուն այնուամենայնիվ կար. պատմում էր արդեն առանց իրեն ուտելու, ինչ-որ տեղ բավարարված. մորթելը մայրս համարում էր իր լիակատար հաղթանակը, ասես ոչ թե գառ, այլ նրան էր մորթել:
Հ.Գ. Վերջին անգամ պատմելիս գառը երեք օրական էր՝ լխպո՜ր-լխպոր, դողդողացող ոտներին հազիվ էր կանգնում: ժամանակը՝ մի աննման մայրամուտ: Հարևանը՝ ծանր սգի մեջ էր, մորն էր թաղել: Ես՝ հիվանդոտ, նվազ էրեխա էի…:
Բայց միևնույն է. խղճի մասին խոսք լինել չէր կարող՝ գառը պիտի մորթվեր:
