Գործերը, Վիպակ

Նա Աստված էր փնտրում և քիչ մնաց գտներ

«Խելառ անտեր…»,- աղջիկը մտքում ծիծաղեց տատի վրա ու բարձրաձայն հարցրեց.

– Ո՞նց ես:

Տատը մղկտաց.

– Ո՞նց պիտի լինեմ. քառասունվեց թվին մերս մեռավ, հիսուներկուսին՝ չծնված տղաս, վաթսունին մարդս մեռավ ու մեռավ, էլ չեմ խոսում քեռուս մասին, որ քառսունմեկին գնաց կռիվ ու ո՛չ սաղ ետ եկավ, ո՛չ մեռած:

– Ա՜ա՜ա՜խ…- կատակախառն-հուզված տնքաց Արևը:

– Դե հիմա, շո՛ւտ, առանց դերասանություն անելու, ասա՝ որտե՞ղ է իմ բրդե շալը: Սնդուկում աչքովս չընկավ,- մերկանալով՝ տատը մտավ տաշտի մեջ ու ճողփացրեց ջուրը, որն արդեն երրորդ օրն է, դրված էր բակում. ցերեկները տաքանում էր արևի տակ, գիշերները՝ հովանում: Քամին էլ չոփ ու փոշի էր լցրել մեջը:

Արևը լիարժեք հորանջեց, ծնոտի ոսկորները ճտտացին.

– Երեկ արտաշատցիք խաղող էին բերել, կարտոլի հետ չուզեցան փոխանակել, շոր-մոր էին ուզում,- իր արածից գոհ՝ աղջիկը բավարարված ժպտաց:

– Ի՜ի՜ի՜նչ,- տատը բռունցքով խփեց ջրին ու զայրացած բղավեց,- ի՞նչ գործ ունես իմ մահվան սնդուկի հետ: Սիրտդ խաղո՞ղ էր ուզում` քո օժիտից մի բան հանեիր փոխանակեիր, ինչի՞ ես մտել իմ սնդուկը:

– Քո մահվան շորերն ավելի հարմար են,- հորանջելուց չէր կշտանում աղջիկն ու ձեռքի ափով թփթփացնում էր բերանին,- ես ջահել, գեղեցիկ աղջիկ եմ, ցանկացած պահի կարող եմ ամուսնանալ, օժիտս կարող է պետք գալ,- նա ինքնահիացումով ձեռքը սահեցրեց վզից մինչև գոտկատեղը,- իսկ դու մոտակա հարյուրամյակում դժվար թե մեռնես, շորերն ափսոս են, կարող են փտել: Հա,- հանդիսավոր համառությամբ նայեց փրփրաթաթախ քարացած տատին,- ասացին հաջորդ շաբաթ էլ թուզ են բերելու: Դա էլ է շատ համով, մանավանդ՝ սպիտակը…

– Չգիտեմ,- սպառված համբերությամբ չոր ծղրտաց տատը,- ինչ ուզում ես՝ արա: Ուզում ես՝ գետնի տակից հանիր. հենց հիմա շալն ինձ պետք է: Լողանում եմ ու գնամ, շալս գտիր բեր… էս ոչ թոշակս գողանալն է, ոչ էլ դուռը վրաս փակելն ու տանից թռնելը՝ չեմ ների:

– Նախ,- Արևը մի անգամ էլ հորանջեց, սրբեց ջրակալած աչքերը,- այդ բարի առիթով… էն էլի, որ գնում ես, պատրաստ եմ օժիտիս ծաղկավոր շալը քեզ նվիրել: Եվ երկրորդ. Երկնավորը մարդկանց մերկ էլ է ընդունում:

– Վա՜յ, վա՜յ, տեր Աստված,- դժգոհ դեմքը վեր բարձրացրած՝ պառավը նախատեց երկինքը,- քո սերունդն էս է՝ ոչ կյանքն է հարգում, ոչ մահը: Վա՜յ, վա՜յ…

– Վարո՜ւնգ, պոմիդո՜ր, կանաչի՜… Էժան, շա՜տ էժան… Վարո՜ւնգ, պոմիդո՜ր, կանաչի՜,- շրջիկ վաճառականի ձայնը զիլ էր ու առողջ, Արևին անմիջապես գայթակղեց:

– Ի՞նչ ես ասում, այ տատի, քո մահվան սնդուկի գուլպաների հետ չփոխանակե՞նք: Առանց շալի գուլպաներն ինչի՞դ են պետք: Համ էլ, ասենք, շոգին մեռար, ասենք՝ վաղը չէ մյուս օրը, հո գուլպա չե՞նք հագցնի, քրտինքի մեջ կպայթես:

Մի երկար ու խոր ներշնչումով քթի մեջ քաշելով օդն ու նույն դանդաղությամբ փսսոցով արտաշնչելով՝ տատը պայթեց.

– Հոգուս չհասցնես, չեմ նայի, որ թոռս ես: Իմ մահվան սնդուկին չդիպչես, թե չէ՝ գիտես, հա՜…

– Ախր շորերը փտելու սովորություն ունեն,- անմեղ-անմեղ տեղեկացրեց Արևը,- իսկ դրանք հիսուն տարուց ավել է՝ քո սնդուկում են: Եթե ճիշտ եմ հիշում, էդ շալը վաճառականից քո պսակվելու տարում ես գնել: Խաղող բերողը չէր էլ վերցնում, ասում էր՝ դրանց դարն անցել է: Կես կիլո էլ պակաս տվեց:

– Ասացի՝ հոգուս չհասցնես… Էդ էր պակաս, որ հետամնաց արտաշատցին գնահատեր իմ մահվան շորերը: Ողջ կյանքում փայփայել եմ դրանք, ուրեմն չգիտե՞մ՝ ինչն ինչոց է: Էնպես որ, լեզվիդ քիչ տուր, պատրաստվիր, որ մազերս սանրես:

– Կսանրեմ,- խոստացավ Արևը,- վարունգ ուտելուց հետո:

– Առանց վարունգ ուտելու,- սակարկում էր տատը,- և կոշիկներս էլ կփայլեցնես:

– Հնե՞րը, թե՞ մահվան սնդուկից նորերը հանեմ… Վարունգ ու պոմիդոր ուտելուց հետո:

– Նորերը, նորերը բեր, գրող ու ցավ ուտելուց հետո, հների մեջ ի՞նչ է մնացել որ… Համ էլ գուլպաները թանկ են, բեր պահենք ձմերուկի ժամանակ,- իբր խորամանկեց պառավը, ապա աչքերը կասկածոտ կկոցելով՝ նայեց թոռան երեսին,- նորերը սնդուկում են, չէ՞, հո դրանց գլուխն էլ չե՞ս կերել:

– Երեխա՞ ես,- անմեղ ձայնով հանգստացրեց Արևը,- կոշիկներին ձեռք չեմ տվել:

– Գիտես, չէ՞, ոնց են փայլեցնում կաշվե կոշիկը. բրդե կտորի վրա ձեթ են լցնում և համաչափ շարժումներով տանում ու բերում են… Տես, հա՜, չփչացնես, թե չէ գնալս կձախողվի:

– Ինչի ոտքո՞վ ես գնալու էն աշխարհ,- ծիծաղն աչքերում զսպած կեղծ զարմացավ աղջիկը,- բա մենք կթողնե՞նք՝ դու ոտքդ գետնին դնես: Հեչ չվախենաս, մենք քեզ գրկած, չէ՝ գլխներիս դրած կտանենք: Միայն թե՝ գնա…

– Հլա մի էդ սրբիչն ինձ տուր,- չորուկ ծուռ մատը մասրենու կողմը տնկելով, որից կախ էր ընկած ցամքոցը, հրամայեց տատը,- մտքովդ չանցնի, թե քեզ էդ նեղությունը կտամ,- սրբիչն ստանալուց հետո միայն չարախնդաց,- ես գնում եմ Նրան տեսնեմ, մինչև դու քո վարունգը կուտես…

– Ո՞ւմ:

– Տերը եկել է,- սրբիչի մեջ իրեն բարուրելով՝ հայտարարեց տատը:

– Դժվար,- կասկածեց Արևը,- հո խելքը հացի հետ չի՞ կերել:

– Հլա չգա,- տատը գորովանքով նայեց երկինք:

Արևը խղճաց նրան.

– Դարեդար էդպես է եղել,- ժպտաց ներողամիտ,- մարդիկ միշտ էլ սպասել են Նրա գալստյանը, ու Նա երբեք էլ չի եկել:

– Դու մարդու նման ես դատում, Նա՝ Աստծու… Սրանից հետո հողը խաղաղ կլինի, ժամանակը չի փոթորկվի երկրի երեսին, ո՛չ լաց կլինի, ո՛չ սով, ո՛չ մահ…- տատի դեմքին երանավետ ժպիտ հայտնվեց:

– Հա՞,- ոգևորությամբ բռնկվեց աղջիկը,- բա որ էլ մահ չի լինելու, ո՞ւր էիր հոգիս ուտում՝ շալս, հա՛ շալս… Պա՜հ, մահը որ վերանա, ինչե՜ր կառնեմ քո սնդուկի շորերով: Տո՛ էլ ինչի՞ հետ չեմ փոխանակի: Ուրեմն որ թուզը բերեցին, մի քիչ շատ կվերցնեմ, գուլպաների հետ մի երկու սրբիչ, մանր-մունր թաշկինակներ կտամ, որ հա՛մ ուտենք, հա՛մ մուրաբա եփենք… Բա ի՞նչ, ողջ ձմեռ պարապ թախտին նստած ենք, թեյի հետ կուտենք,- եզրակացրեց բանիմաց:

– Ձեռ առ, ձեռ առ, Արև աղջիկ, ես չեմ հասնի քեզ, բայց դու կհասնես ինձ:

– Չէ, ի՞նչ ես ասում,- աղջիկը չկարողացավ զսպել ներսում կուտակված չարությունը, որ ամեն օր կաթիլ-կաթիլ շատանում էր տատի քմահաճույքներից,- ոչ միայն ձեռ չեմ առնում, այլև լրջորեն վշտացած եմ: Ես էլ հույս ունեի, որ ուշ թե շուտ կպրծնեմ քեզնից, բայց արի ու տես՝ հենց գործը մեզ հասավ, մահն էլ երկրի երեսից չքացավ:

Որպես խռովելու նշան, տատը սեղմեց սմքած շուրթերը, ապա փնչացրեց.

– Զահլա չունեմ, մեկ է, ինչ էլ ասեմ՝ նույն սարսաղն ես մնալու… Իրիկունը դուռնուդուսը ամուր կփակես, հավուճիվն էլ ներս կանես:- Տատը խոսում էր հաստատակամ ու գործնական, այնքան վստահ, որ Արևին մի պահ իրական թվաց Աստծո գալը:

– Ես մթից վախենում եմ, ինձ էլ հետդ տար,- թախանձեց:

Տատը դժվարությամբ շրջեց տաշտն ու ջուրը շուռ տվեց մասրենու բնին:

– Սրա խելքին նայեք, հենց գիտես ամեն տեղից ելնող Նրան տեսնելու իրավո՞ւնք ունի… Որ շորերս գողանում ու բուկդ ես լցնում, քեզ տանեմ որ ի՞նչ. համ ինձ խայտառակ անեմ, համ Աստծուն,- չմահավան տնքաց պառավը:- Ուրեմն հիշում ես, չէ՞, սնդուկից ինչ ես բերելու՝ կոշիկներս, շալս…- հանկարծ հիշեց, որ շալը չկա ու չարությամբ նայեց Արևին,- շորս: Շորս բերե՞ս, թե՞ չէ,- մտքում գցեց-բռնեց,- տո՛ բեր, է, բեր հագնեմ, սիրուն գնամ: Հո ամեն օր Նրա առջև չե՞մ կանգնելու… Համ էլ՝ քեզ շատ չկա. դրա գլուխն էլ կուտես: Ուրեմն՝ կոշիկներս, շորս, գոտիս,- չորացած մատները հերթով ծալեց բռան մեջ,- դե տակի շորմորն էլ՝ գիտես: Բայց լավ կլիներ մի բան ուտեի դուրս գալուց առաջ, ո՞վ գիտե՝ ինչքա՞ն կձգվի ճամփան:

Արևն առաջարկեց այդ լուրջ առիթով ճուտ մորթել:

– Չէ,- կտրականապես դեմ եղավ տատը,- ճուտն ափսոս է, մի երկու շաբաթից կդառնա վեց ամսական, կսկսի ածել:

– Ուրեմն գնամ ձկան,- այլ ընտրություն չուներ Արևը, թեև ալարում էր ողջ գյուղը ոտքով կտրել-անցնել մի քանի ձկան համար:

– Հավից էլ շուտ է եփվում,- հավանություն տվեց մաքրությունից փայլող ու տաք ջրից փմփխած տատը,- մի քիչ շատ բեր, հետս էլ կվերցնեմ: Բա ի՞նչ, հո դատարկ ձեռով չե՞մ գնալու Աստծո դուռը:

* * *

Տարին չորային էր, գարնանից անձրև չէր եկել: Հողն արևից դաղվել, կպել էր գետնին. քայլելիս դեղին փոշի էր ելնում, բայց ծնկներից վեր չէր բարձրանում, չէր խեղդում: Ճամփի բերնին տեղ-տեղ ծարավից թոռմշած ու տերևները փուշ դարձրած խոտեր կային ցցված: Ողջ ճամփով ցրիվ էին եկել գլաքարերը՝ արևից սպիտակած ու չորությունից չխկչխկացող: Այգիների մեջ անդասավոր կանգնած էին տները՝ ծուռմռտիկ ծխնելույզներով, շարված սարերի մոխրագույն, ճերմակ չալերով քարերից: Ցանկապատերից ներս մարդիկ կային՝ քաղհան անող, ծառերը ջրող, լոբի հավաքող. նայած ով՝ ինչ… Փողոցի վերջում, վերջակետի պես, նստած էր պառավ Նոյեմը: Խլպլտալով տեղավորվելով սալաքարին, որի վրա վաղուց արդեն փոս էր ընկել նրա քամակի տեղը, բռան մեջ բութ մատով դարչին ու թութուն էր տրորում. քթախոտ էր սարքում: Ապա պտղունցով վերցնելով՝ թափով քաշեց քիթը: Քթարմատը կսկծաց, աչքերը ջրակալեցին ու թափով փռշտաց քրջի կտորի մեջ և անմիջապես բացելով՝ հետաքրքրված նայեց այնտեղ. հո ուղեղը չի՞ եկել: Արևն ուզեց բարևել, բայց չկարողացավ իրեն զսպել, փռթկաց:

– Սրանց եմ նայում, պարապ չեմ,- աղջկա ծիծաղը բանի տեղ չդնելով՝ տեղեկացրեց պառավը՝ ցույց տալով փոշու մեջ քուջուջ անող հավերին, որ չռված չանչերով փորում-փորփրում էին փոշին, ապա կտցում չոր գետինը:

– …Իսկ տատս գնում է Նրան տեսնելու,- դեռևս ժպտալով՝ Արևը մատը տնկեց երկինք:

– Քոռանա՛մ,- չորուկ ձեռքերը չոր ծնկներին շրխկացրեց ծեր կինը,- էդ ե՞րբ… Ինչի՞ց մեռավ, ջահել կին էր՝ ինձնից մի երկու ամսով մեծ:

Վշտի մեջ անգամ հավերին չմոռացած՝ նա քար շպրտեց դեպի այգին, ուր թևերը ցից-ցից, քրջակոլոլ տնկված էր խրտվիլակը: Խրտվիլակի ոտքերի տակից մի քանի հավ խլուշտ-խլուշտ դուրս թռան:

– Միտք էլ չունի,- պառավին տեսել չէր տեսել` անընդհատ ժպտում էր աղջիկը,- ոչ թե տատս է երկինք ելնում, այլ ասում է՝ Նա է եկել մեր աշխարհ՝ Տերը:

– Չէ,- լսածը մտքում տնտղելով՝ անհավանականությունից աչքերը կկոցեց պառավը,- խելքս բան չի կտրում: Տեսնող եղե՞լ է, թե՞ շաշ-շաշ խոսում է:

– Չգիտեմ, բայց համոզված է:

– Չէ՛, աչքերը դարձյալ կկոցելով՝ իրենը պնդեց Նոյեմը,- Նա չի գա… Մենք երբեք չենք սպասում նրան, ով մեր կողքին է:

– Տատս երկու ժամ լողացավ, թազա շորերն էլ հագավ…

– Ահ, միշտ էլ էդպես է եղել՝ և՛ սպասողներ են եղել, և՛ տեսնողներ, և՛ հավատացողներ, և՛ հայհոյողներ… Բայց նա չի եկել: Մի տարի նույնիսկ, հիշում եմ, Վարդավառին սարերում ձյուն եկավ, կովերը նախրչու հետ մնացին ձյան տակ: Գյուղում ավեր-քամին հող ու երկինք խառնեց իրար, քարութուփ մարդախառն լփեց գետնից, շփփոցով նետեց վեր, երկինքը պղտորեց… Էլի ասում էին՝ եկել է: Հո՛ սուտ: Ինչի՞ ինքը գա, երբ մենք նաղդ գնացող ենք… Խեղճ, խեղճ կին,- վշվշաց՝ աղջկա երեսին ցավագին նայելով,- ի՞նչ օրի է հասել, մարդուց հիասթափվել, հողից հիասթափվել՝ Աստված է փնտրում: Մեռնելու նամուս չունի՞, թե՞ վախենում է:

Արևը բերանը բացեց, որ պատասխանի, բայց պառավը թույլ չտվեց.

– Գնա՛, գնա՛ հասիր գործիդ,- ու շարունակեց վշվշալ,- հո՛ղ, հո՛ղ, էս ի՞նչ օրն ես գցում մարդուն:

Օդի հետ բառերը կուլ տալով՝ Արևը քայլեց առաջ: Ճամփի աջ ու ահյակ կողմերում պատահող այգիներն էր ուսումնասիրում. փարթամ չէին: Ճյուղերի վրա տերևները կռկած էին, սաղարթ չէին կազմում: Որը ծեր էր՝ բունը թեփոտ էր հիվանդ մաշկի նման, որը քիչ ջահել էր՝ կեղևը ճաքճքած, աղուտ հող էր հիշեցնում: Նոր տնկած ծառերի կեղևը հարթ էր, մեռելի դեմքի պես անակոս ու անկնճիռ:

Լճափի սկզբում հաստ շերտով փոքրիկ խճաքարեր էին՝ արևից սպիտակած կամ ժանգոտած. երկուսից էլ կային: Կուզեիր՝ կմտածեիր մանր քարեր են, կուզեիր՝ կասեիր խոշոր ավազ է: Մի քիչ տեղ գետինը քարացած էր կրաքարերից, իսկ հետո փափուկ ավազ էր՝ ստորգետնյա ջրերից կապտած: Ավազի մեջ ներսուդուրս էին անում նամությունից խունացած գույներով միջատները: Ձկան փշեր, խռիկների կափարիչներ, խխունջներից դատարկ խեցիներ կային կոպիտ ավազին խառնված… Ալիքները հեռվից կանչելով գալիս, ճվոց-ճչոցով նետվում էին կրաքարե պնդոտ ափին. նրանց ծեփված տեղը ճերմակ էր ու փրփրոտ:

– Տասը…- լորձոտ ձուկը սառած մատների արանքից պլստացնելով՝ մտքում սկսած հաշիվը բարձրաձայն ավարտեց ձկնորսը,- էսօր շատ ես տանում:

– Հա, ճամփի համար է:

Տարվա բոլոր եղանակներին լճափին ցուրտ է: Արևի ատամները զարնվում էին իրար, կափկափում: Որ ազատություն տար նյարդերին, գուցե ծնոտը բարձրաձայն չխկչխկար: Բայց մի կերպ իրեն զսպում էր:

– Եվրոպա՞ ես գնում,- Արևն հասկացավ՝ ձկնորսը կատակում էր: Բայց ցուրտ էր, կատակի հավես չուներ և պատասխանեց լուրջ-լուրջ.

– Մի քիչ ավելի մոտ, երևի Էջմիածին, բայց տատս է գնացողը, ես չեմ… Ասում է՝ Նա եկել է: Ինձ էլ հետը չի տանում,- բողոքեց սրթսրթալով: Ձկնորսը թեթևակի թափահարեց զամբյուղը, որ ձկները լավ տեղավորվեն:

– Ո՞վ՝ նա:

– Տերը, Տերը,- տաքանալու համար սկսեց ոտքից ոտք թռչկոտել Արևը,- ուրիշ էլ ո՞ւմ է սպասում մարդը:

– Ախ Տեր՜ը,- երկիմաստ ծոր տվեց ձկնորսը,- դա հին ու անհավանական պատմություն է, որ հորինել են հողից հիասթափված մարդիկ, մի հավատա:

– Տատս համոզված է,- շարունակելով ոտքից ոտք թռչկոտելը՝ համառեց աղջիկը:

– Ասում եմ՝ մի՛ հավատա: Որպես կանոն, նա, ում մենք սպասում ենք, երբեք չի գալիս:

– Բայց պատմություններ կան,- ցրտից կերկերացող ձայնով հակաճառեց Արևը,- հո մենակ տատս չէ՞ ասողը. տերտեր կա, ուսուցիչ կա, ուրիշ պառավներ կան…

– Տո գիտեմ, է՜, քեզ թվում է տեղյակ չե՞մ. Նա եկել է, ասել է՝ ես եմ Տերը, բայց քանի որ հագին քրձեր են եղել, ոչ ոք չի հավատացել, որ թագավոր է: Նա սկսել է մարդկանց բացատրել, որ երբ թագավորը գալիս է դարերի միջով, նրա շքեղ հագուստը բնականաբար վերածվում է ցնցոտու, քանի որ հողի վրա ժամանակը փշփշոտ է: Կամ գուցե կասկած է հարուցել այն, որ Նա ոչ միայն վեր չէ իրենցից, այլև նման է… Համենայնդեպս` խաչել են: Նա չի նեղացել, բայց լքել է հողը:

– Իսկ հիմա վերադարձել է,- Արևը թռվռալուց տաքացել ու վստահ կանգնած էր կապտած ավազին:

– Ո՞վ է տեսել Նրա գալը, ո՞վ,- ձկնորսը հարց տվեց, ապա ուսերը թերահավատ վեր քաշելով՝ պատասխանեց ինքն իրեն,- ոչ ոք: Համենայնդեպս, ո՛չ ես, ո՛չ դու, ո՛չ էլ տատդ… Տատիդ նման սրտից թույլ պառավներն են հորինել Նրան՝ իրենց գոյությունը արդարացնելու համար: Ինձ որ լսես՝ չես հավատա:

Ձկով լի զամբյուղը պինդ բռնած, ափի մեջ չորացած ճյուղերի կոշտությունը զգալով՝ վերադարձի ողջ ճամփին Արևը մտածում էր՝ Նա եղե՞լ է, թե՞ ոչ: Եվ եկե՞լ է արդյոք, հեռացե՞լ է, թե՞ ոչ: Ու այնքան հոգնեցրեց իրեն այդ մտքերով, որ տուն հասնելուն պես հայտարարեց.

– Ձկնորսը մեզ գժի տեղ դրեց: Ասում է՝ Նա չի եկել… Ո՛չ եղել է, ո՛չ էլ եկել:

– Ղալաթ է արել: Ի՞նչ է հասկանում դոդգլուխ ձկնորսը… Եվ առհասարակ, ինչի՞ ես չանեդ թուլացնում առաջին պատահած մարդու հետ,- չարացավ տատը,- Նա չի կարող չգալ, միշտ էլ գալիս է, որովհետև այս հողով է մեծարվում: Եվ չգնալ նույնպես չի կարող: Գիտես, չէ՞, այստեղ Նրան խաչում են. հո չի՞ կարող հավերժորեն խաչվել:

– Ինչ ճիշտ է, ճիշտ՝ մեր Աստվածը ազնիվ չի վարվել,- Արևը հուզված էր,- տիեզերքը արդարաբար չի կիսել մեզ հետ՝ երկինքը վերցրել է իրեն, խաչը թողել է հողին:

-Ի՞նչ կարող ես անել,- հոգոց հանեց տատը,- բոլորս էլ ի վերջո հողին ենք վերադարձնում այն, ինչ ստացել ենք նրանից:

Արևը գլուխը կորցրած, շփոթահար կանգնեց. տատն այնքան անկեղծորեն զայրացավ ու այնպես տեղը-տեղին լողացավ, որ հաստատ է՝ ճիշտ էր: Ձկնորսն էլ իմաստունի պես էր խոսում, հիմար չէիր ասի: Կասկածների մեջ տանջվելով՝ աղջիկը գնաց ձուկը լվանալու:

Ջուրը սառն էր, գետնի տակից էր գալիս, մահվան աշխարհից. պաղեցնում էր: Ձկան ու դանակի արանքում շփշփացնելով ջուրը՝ Արևը քերեց թեփուկները. թեփուկներից ծովահոտ էր գալիս: Սառնությունից սրթսրթալով, բայց անտրտունջ, լվաց՝ զամբյուղում ինչքան կար:

 Մինչ տատը մատները լպստելով ու փշերը ափսեի մեջ թքելով ուտում էր ձուկը, Արևը պատկերացնում էր իր ազատ կյանքը տատի գնալուց հետո և երանությամբ ժպտում: Ապա սկսեց ուսումնասիրել սենյակը: Սենյակում տան մյուս անդամներին ու հարազատներին հիշեցնող ոչ մի իր չկար, անգամ՝ լուսանկար: Ողջ սենյակը լցված էր տատի մեռնելու ու ապրելու, ամառվա ու ձմեռվա, քնելու ու արթնանալու շորերով: Իսկ պատուհանի նեղլիկ գոգին բաժակների մի ձիգ շարք էր. բաժակ նանայի թուրմով՝ քնից առաջ խմելու համար, բաժակ մեղրաջրով՝ արթնանալիս խմելու համար, բաժակ ուրցաջրով՝ կեսօրին խմելու համար, բաժակ խամ ջրով՝ շոգին երեսին ցանելու համար… Բաժա՛կ, բաժա՛կ, բաժա՛կ՝ սև պուտերով, կարմիր զոլերով, դեղին ծաղիկներով, և տատը՝ բաժակից բաժակ օրերը կում-կում մաշելով ու իրեն պահպանելով: «Ո՞ր կյանքի համար»,- մտքում ծիծաղեց Արևը:

Ուտելուց հետո տատը բերանը սրբեց ճերմակ թաշկինակով, մի թույլբերան «ապրես» ասաց, ոտքերն հավաքեց թախտին, գրկեց տռուզ մութաքան և մճճեց:

– Հանկարծ չքնես,- անհանգստացավ աղջիկը,- ճամփա ունես գնալու:

– Շտապելդ ի՞նչ է… Ճամփան՝ մերը, Տերը՝ մերը, հողը՝ մերը… Կգնանք, էլի: Մի ճամփան ի՞նչ է, որ չգնանք,- հորանջեց, հորանջեց, հորանջելիս թարսուշիտակ արտասանեց բառերն ու ննջեց. լողանալիս ջրի մեջ երկար էր մնացել, կակղել էր, մրափ էր թափվել վրան: Խորը քնեց, որպեսզի արթնանալիս նորից սկսի քննարկել Աստծո կարգավիճակը երկրի վրա:

Ողջ գիշեր Արևը չկարողացավ աչք կպցնել: Անկողնում շուռումուռ գալով՝ մտքերի ծանրության տակ տանջվեց: Առավոտյան անքնությունից գլուխը ծանրացած էր, ուղեղը թմրած, թույլ էր զգում:

Դրսում նույն փողոցն էր՝ հիմնականում դատարկ: Միայն փողոցի վերջում պառավ Նոյեմը փեշերն ուղղելով՝ տեղավորվում էր իր բաժին քարին: Այս անգամ քթախոտ չէր տրորում բռան մեջ, բայց քթախոտ հավանաբար արդեն քաշել էր. փռշտաց՝ բերնից փսլինք ցայտեցնելով, ու բարևին պատասխանելու փոխարեն հարցրեց.

– Ասում ես՝ տատդ ո՞նց է, էլի՞ ուզում է գնալ:

– Ոնց որ թե…

– Վաղո՞ւց է էդպես խեղճ կնիկը,- թզբեհի հատիկները չոր-չոր շրխկացրեց իրար վրա,- մի օր պարապ էղա, կգամ կտեսնեմ:

– Հա էլ էդ էր, ես նրան ուրիշ ձևի չեմ տեսել,- քայլերի արանքում ասաց Արևն ու անցավ գնաց:

* * *

Լճից մինչև տուն ճամփան երկար էր: Արևը տներն էր ուսումնասիրում, զբաղեցնում էր իրեն՝ տարածությունը կարճելու համար: Գյուղը շուկա չուներ: Առևտուր էին անում տներից. վաճառում էին՝ ով ինչ կարող էր: Առևտուր անող տների պատերին ցուցանակներ կային փակցված՝ գրված տարբեր ձեռագրերով, գույնզգույն ներկերով, որը՝ թիթեղի վրա, որը՝ փայտի. նայած ում ձեռքն ինչ էր ընկել այդ պահին. անհավանական փնթիությամբ, ծուռմռտիկ տառերով, տառասխալներն ուղղած հենց տեղում՝ սևի վրա կարմիրով… Ցուցանակները ճիշտ ասում էին, թե որ տանը ինչ է վաճառվում՝ «Վարդի քոլ», «Բիբարի շիթիլ», «Սերմեր և թույներ», «Մաս-մուս», «Հավի ճուտ և խոճկոր», «Հաց», «Կուտ», «Կտորեղեն», «Դուռլուսամուտ, կուշետկա, դագաղ՝ ճիշտ քո չափսով» և այլն: «Դագաղ՝ ճիշտ քո չափսովը» աղջկան մտածել տվեց. ո՞րն է ավելի գրագետ` «Ճիշտ քո չափսով դագա՞ղը», թե՞ «Դագաղ քո ճիշտ չափսովը»: Մի քանի րոպե հայացքը ցուցանակին հառած՝ Արևը մտածեց ճիշտուսխալի մասին. գլուխ չհանեց: Որոշեց ժամանակ չկորցնել, անցնել-գնալ: Հանկարծ տան դուռը բացվեց.

– Պապաս քեզ կանչում է,- ասաց դռների մեջ հայտնված տղան, ախորժակով կծեց ձեռքի բոքոնն ու աչքերը չռեց աղջկա վրա: Արևը տղային հիշեց՝ փայտագործ հոր օգնականն էր, մեռնողի չափսերն էր վերցնում. «Գլխից մինչև ոտ… Թևերը կրծքին ծալած… Կրծքի լայնությունը ուսից ուս… Թևերը կողքին դրած»…- Պարտաճանաչ կատարում էր հոր ցուցումները:

– Պապաս քեզ կանչում է,- նորից կրկնեց չլուտ փորով տղան:

– Ի՞նձ,- Արևը վախեցավ՝ չլինի՞ իրեն մեռելացուի տեղ են դրել:

Տղան արդեն կծել էր ձեռքի բոքոնը, թշերը լիքն էին, ու բերանը բացելու հնար չկար. «Ըհը»,- գմգմացրեց կոկորդում:

Ներս գնաց: Մեծ դահլիճ հիշեցնող սրահում ճյուղ ու տաշեղ, թեփ ու փայտի կտորտանք կար թափթփված, թաց տախտակներից խեժը թարմության բույր էր տարածում: Սրահի աջ կողմում երկու բաց դուռ կար՝ սենյակներ: Մեկում մահճակալներ ու հայելի էին դրված, հավանաբար այնտեղ քնում էին: Մյուսը լցված էր արդեն պատրաստ, բայց դեռ չիրացված ապրանքով. մեծ ու փոքր, սև ու կարմիր, դեռևս չներկված դագաղները` իրար վրա հենված, փուչ մեջերը արանք-արանք փոքրիկ աթոռակներով խցկած, պոչերը վեր ցցած պոլիփայտեր, ոտքերը տնկած մի թախտ և մի կոկիկ սեղան՝ վրան հագցրած պատուհանի շրջանակ… Մի խոսքով՝ փայտեղեն:

Վարպետը, չոքած սրահի կենտրոնում, թեփ ու կտորտանքի մեջ, գործ էր անում: Գլուխը բարձրացնելով՝ սևեռուն նայեց աղջկան, գետնից վերցրեց կլոր, սև մագնիսը, որի վրա տարբեր չափի մեխեր կային գնդված՝ ինչպես ճանճերը քաղցրի վրա, ու սկսեց մագնիսից պոկել, լցնել բերանը: Ապա, «Հը՞, ի՞նչ կա» հարցնելով՝ մեխերը բերանից մեկ-մեկ ետ հանեց, մեխեց ծնկան տակ սեղմած փայտին:

Աղջիկը զարմացած էր, նույնիսկ մտքում գժի տեղ դրեց նրան. ինքն ի՞նչ իմանա՝ ի՞նչ կա:

– Ոչ մի բան,- ասաց:

– Բա էլ ինչի՞ ես ժամերով նայում, որ ոչ մի բան,- առջևի ատամներով մեխը կծեց, զայրացած նայեց աղջկան,- ես էլ ուրախացա, թե դագաղ է պետք:

– Չէ, – մի քիչ վախեցավ Արևը,- տատս դեռ չի մեռնում:

– Ինչի՞ մենակ տատդ,- ատամների արանքից մեխը հանելով՝ փայտագործը ոտից գլուխ տնտղեց աղջկան,- ցանկացածի համար էլ կա: Չկարդացի՞ր՝ ճիշտ քո չափսով:

– Ինձ էլ պետք չէ,- Արևը սարսռաց իր վրա ուղղված հայացքից:

– Տես, հա՜, պետք լինի, ուրիշ տեղ չգնաս,- փայտագործի ձայնը դարձավ քնքուշ,- ջահելների համար կաղնեփայտից եմ սարքում: Մի քիչ թանկ է, բայց գիտես, որ ապրանք է, գիտես՝ տեղ ես պառկած…

Աղջիկը չկարողացավ զարմանքը զսպել.

– Մեջը պառկած կա՞ս:

– Կամ, բա չկա՞մ,- ընդունեց փայտագործը,- եթե իմ հասակի մարդու համար է լինում, մեկ-մեկ պառկում եմ մեջը, ստուգում՝ հարմա՞ր է: Որ խամ վարպետ էի,- նա, երանելի արտահայտությունը դեմքին, հիշողությունների գիրկն ընկավ, ինչպես պատահում է ներկայից դժգոհ բոլոր մարդկանց,- գործս այնքան շատ էր, որ շտապելուց մի քիչ կարճ էի սարքել: Մեռելատերը ստիպված էր եղել դիակի ոտքերը կոտրել, որ տեղավորի: Ասում էր՝ քաղաքից մարդ շատ էր եկել, էդքանին պահել չէր լինի: Համ էլ, ասում էր՝ մարդու գալն ու գնալը չեն հետաձգի, մեղք է:

 Նա նորից ձեռքն առավ մագնիսը, մեխերը բերանը լցնելու ժամանակն էր.

– Ասացիր ո՞ւմ աղջիկն ես:

– Տատիս անունը Շարմաղ է,- Արևը մտածեց, որ լավ կանի՝ տատի համար մի դագաղ պատվիրի ու պրծնի էս մարդուց: Այս մտքից սիրտը ճմլվեց, որոշեց՝ անպայման կաղնեփայտից:

– Հա, ճանաչում եմ, աչքս վրան է,- խոստովանեց վարպետը,- էդ տեսակ մարդիկ իրենց մեռնելու պարագաները միշտ պատրաստ են ունենում: Թաղման փողն էլ… Ունի, չէ՞,- դարձավ աղջկան:

– Էն էլ ո՜նց… Սպիտակեղենն էլ վեց-վեց հատից: Կարելի է կարծել՝ մարդու է գնում,- սրտանց բամբասեց Արևը:

– Լավ է, լավ,- հռհռաց փայտագործը:

Աղջիկը վախեցավ, թե բերանի մեխերը կուլ կգնան, բայց դագաղագործը ծիծաղելու ընթացքում թքի հետ շրթունքի վրա հանեց մեխերն ու վերցնելով՝ մեխեց փայտին,- սիրում եմ կազմ ու պատրաստ մարդ. նրանք հեշտ ապրում են, հեշտ էլ մեռնում: Թե չէ՝ մարդ կա՝ փտել-գնացել է, դագաղի փողը հլա պարտք է:

– Բա գնա բեր,- կատակեց աղջիկը: Վարպետը կատակը չհասկացավ.

– Չէ, խրատվել եմ,- ասաց կտրական,- էս ու էն աշխարհների միջև վաղուց կապ չկա, կտրվել է: Դրա համար էլ հիմա միայն նաղդ փողով եմ սարքում: Էլ ոչ մի խաթր, ոչ մի բան… Ասացիր՝ տատդ թաղման փողն ունի՞:

– Ունի՛,- հաստատեց աղջիկը, – արաղն էլ ունի առած, արկղերով խցկել ենք թախտի տակ, բայց ինքը հլա չի մեռնում: Փողը մի քանի անգամ տոկոսով ենք տվել, հիմա էլ պահել է կրծկալի մեջ:

– Ո՜նց չեմ իմացել,- հերթական մեխը խփելով՝ գլուխը տարուբերեց, անկեղծորեն ափսոսաց վարպետը,- հիմա չի՞ տա… Կվերցնեի, կգնայի Իջևան փայտի. ահագին եկամուտ կմնար: Տոկոսն էլ էս գլխից կտամ՝ ապրանքի ձևով՝ մի չոր, ճռճռան դագաղ:

– Կհարցնեմ,- խոստացավ Արևը,- բայց մեզ դագաղ պետք չէ:

– Պահեք էլի՜,- համոզեց դագաղագործը,- էդ կնիկը հո ագռավ չէ՞, երկու հարյուր տարի չի ապրելու:

– Մեր տունը փոքր է, տեղ չունենք դնելու: Հերս Ռուսաստանից փող պիտի բերի, որ մեծացնենք:

– Գոմում կդնեք,- ձեռ չէր քաշում վարպետը:

– Հիմա էլ ասի՝ հավերը ծրտել են վրան, առավոտից իրիկուն ինձ դագաղ լվանալ տա. ո՞վ հավես ունի,- տատի շվաքի հետ կռվեց Արևը:

– Բա էլ ինչի՞ ես գլուխ տանում,- վերջնականապես հույսը կտրած՝ զայրացավ փայտագործը:- Ռադ էղի էստեղից, ես քո պարապը չեմ:

– Նախ՝ դու ես ինձ խոսեցնում,- չարացավ Արևը,- երկրորդն էլ՝ վախենալդ ի՞նչ է, մեռնողները դռանդ հերթ չեն կանգնել:

– Հորդ արևը վկա,- չարախնդաց փայտագործը,- բա որ հերթ չեն կանգնել, էս տներն ինչո՞վ եմ առել… մեկը զոհվում է, մեկը՝ հուսահատությունից մեռնում, մեկը՝ ծերությունից ու հիվանդություններից: Անզորությունից մեռնողներն էլ են պատահում:

– Չգիտեմ,- վիճելու պատրաստ՝ Արևը թևերը կանթեց կողերին,- իմ տեսած մարդիկ ոչ մի բանից էլ չեն մեռնում, հլա որ ապրում են: Էլ չեմ ասում, որ տատս նոր-նոր ճամփա ելած գնում է:

– Ո՞ւր,- վարպետը չկարողացավ անտարբեր մնալ:

– Տիրոջը տեսնելու: Բա՜…- ջիջիլացրեց Արևը:

– Ա՜յ քեզ երեխա, ա՜յ քեզ խև,- ցուցամատն օդում տնկեց, տատի հասցեին բացականչեց վարպետը,- բա ո՞ւր է դեսուդեն ընկել: Ուզո՞ւմ է Տիրոջը տեսնել՝ էլ ի՞նչ ճամփա, ի՞նչ բան: Թող գա… Դու իմ անունից ասա թող գա, մի չոր, ճռճռան դագաղ տամ… Ծանոթ տերտեր էլ ունեմ:

– Դժվա՜ր…- Արևը թերահավատ ձգեց ձայնը,- տերտերը կյանքի մարդ է՝ կնունք է անում, ծնունդ է օրհնում, պսակում է… Մենակ մահով չի ապրում:

– Ծանոթս է,- խեղճացավ վարպետը,- ախպերս չէ, բայց ծանոթս է: Իրար հետ լավ ենք, մեկ-մեկ իրար մուշտարի ենք ուղարկում… Լսեցիր, չէ՞, տատիդ իմ անունից ասա…

– Տատս Նրան տեսնելու ավելի լավ ճամփա գիտի, քան մեռնելն է:

– Չկա՛,- փայտութեփի մեջ չոքած, թևերը պարզած՝ ճչաց փայտագործը, ապա ոտքի կանգնեց, բերանի մեխերը թքեց բռան մեջ,- դարեր ի վեր չի եղել և չկա այլ ճանապարհ: Կյանքի գնով, լսո՞ւմ ես, միայն կյանքի գնով…- հաղթական նայեց աղջկան, ապա բռան մեջ եղած փրփրոտ թուքը քչփորելով՝ ջոկեց մեխերը: Արևը զզվեց, թևերը քորվեցին:

– Էդ ի՞նչ ես, է՜, անում,- նեղսրտեց,- հիմա վրաս դուրս կտա:

– Ավելացած կտորտանքից ծաղկաման եմ սարքում: Մեջը լիմոն եմ աճեցնելու: Էդ էլ մի երևանցի հուշեց: Ասաց՝ երբ մարդը մեռնում է, բերանը չորանում է, լիմոնի հյութ են կաթեցնում… Մեռնողին չի օգնում, բայց տերերը մխիթարվում են, որ վերջին պահին ինչ-որ բան արեցին: Ասաց՝ լավ փող է բերում… Այո,- նա իմաստուն տմբտմբացրեց գլուխը,- մահվանից պետք է քաղել առավելագույն օգուտը, հատկապես` երբ դա քո մահը չէ:

– Լիմոն-միմոն… Էդ թիթիզություններով չես գայթակղի, նա ուրիշ է, քո իմացած միամիտներից չէ:

– Ուրիշն էն է, որ ժամանակին ծնվես, ժամանակին մեռնես: Թե չէ՝ մեռնելու փոխարեն ապրում են, ապրելու փոխարեն՝ մեռնում. կյանք ու մահ խառնել են իրար, հարամել, հլա դեռ Աստծո երեսն էլ ուզում են տեսնել:

– Չի՞ լինի՝ դագաղը պատվիրեմ ու պրծնեմ քեզնից,- էլ չհամբերեց, վրա պրծավ Արևը:

– Գնա՛, գնա՛,- ձեռքն օդում արհամարհական թափահարեց վարպետը,- առաջին պատահած լաչառին ես իմ քրտինքը չեմ վաճառում: Հենց գիտես՝ ամեն մարդ արժանի՞ է իմ սարքած դագաղում պառկելուն: Էն էլ դու չէ՝ տատդ: Խելք հավաքիր… Գիտես խաղ ու պա՞ր է:

– Խաղ ու պար չէ, ինքդ սարքիր, ինքդ էլ պառկիր մեջը,- շպրտեց աղջիկն ու դուրս փախավ:

Ահագին տեղ վազեց, ապա ստուգելու համար՝ վարպետը հո չի վազում հետևից, կանգ առավ, շունչ քաշեց: Մտքում որոշել էր` եթե հետևից հասնելու լիներ, քար էր վերցնելու, գլխովը տար: Բայց փողոցում մարդկանց մի խումբ էր միայն, տաք-տաք զրուցում էին: Ձեռքերով ծնկներին հենված՝ օդի խոր ներշնչում-արտաշնչումով կարգավորեց շնչառությունը: Ապա շարունակեց հանգիստ քայլել: Արդեն «Կտորեղենի» մոտ էր. լավ էլ անշնորհք ու ծուռմռտիկ էր գրված, ոնց որ սկսնակի սևագրություն: Դեպի փողոց նայող պատուհանի մի փեղկը բաց էր, ու ճոթի մի կտոր էր կախ ընկած:

– Ես քեզ ճանաչում եմ,- ժպիտի միջից ասաց փեղկի ետևում անմիջապես հայտնված կինը: Նրա մաշկը թխացած էր, հավանաբար քաղհան շատ էր արել,- ձեր տանը ծեր կա, էս կտորից լավ պատանք է լինում: – Որպես ապացույց՝ կինը ճմրթեց, ապա ձգեց-բացեց կտորը:

Արևն էլ համբերելու տեղ չուներ.

– Ի՞նչ անենք, որ ծեր է,- ճչաց,- էդ կինը չի ուզում մեռնել, ի՞նչ եք առաջարկում՝ բռնեմ խեղդե՞մ:

– Չի ուզում, թող չմեռնի,- թույլ տվեց կինը,- սա ընտիր կտոր է, սրանից շոր էլ է լինում, ասենք՝ հարսի շոր, քեզ համար:

– Ուզող չունեմ,- ամաչելով խոստովանեց Արևը:

– Մարդ կա՝ նորածնի բարուրաշոր է անում, շատ փափուկ է,- կինն անպայման կտոր պիտի վաճառեր:

– Ծնվող էլ չունենք,- կտորը ափսոսանքով տրորեց Արևը:

– Ա՛յ մարդ, ո՛չ մեռնում եք, ո՛չ ծնվում, ո՛չ էլ ամուսնանում,- չարացավ կինը,- բա ձեր արած գործի անունն ի՞նչ է. աննպատակ շնչում եք ու արտաշնչո՞ւմ:

Աղջիկը վիրավորված արդարացավ` իր ասածի արժեքն իմանալով ու հպարտորեն հատ-հատ շեշտելով բառերը.

– Տատս գնում է, ես էլ ճամփի պատրաստություն եմ տեսնում:

– Ո՞ւր:

– Տիրոջը տեսնելու,- արդեն պատրաստ էր աշխարհով մեկ գոռալու Արևը:

– Պառավ եմ ասել, է՜,- հիացմունքից կնոջ աչքերը պլպստացին,- պառավ եմ ասել… Էդ տարիքում ընկնել աշխարհից աշխարհ… Ելնել Տիրոջ փնտրտուքի: Համա՜ հավես ունի:

– Նա չի ընկնելու աշխարհից աշխարհ: Կոնկրետ տեղը գիտի:

– Դժվար, հա՜…- կասկածեց կինը:

– Հա՛, հա՛, ինքն է ինձ ասել:

– Էդ տարիքում շատ բան են ասում: Այ, օրինակ իմ պապը…

– Ցնդած չէ,- տեղեկացրեց աղջիկը:

– Չէ հա,- նորից կասկածեց կտորավաճառը,- խելքը գցել է, երեխա ես, չես նկատում:

– Հաստատ՝ չէ,- պնդեց Արևը,- ողջ օրը աչքիս առաջ Է: Ճիշտ է, էլ ոչ ոքի ապրելուն չի նախանձում, մի գլուխ թաղումներն է քննարկում՝ մեկ ծիծաղելով, մեկ հիացմունքով, մեկ չարությամբ… Շքեղ թաղումներին նախանձում է: Նախանձո՜ւո՜ւմ է, նախանձից սիրտն սկսում է դմփդմփալ, կուրծքն արագ-արագ վերուվար է անում, շունչը կտրվում է, բայց ցնդած չէ:

– Վիճակը լուրջ է,- եզրակացրեց կինը,- եթե ցնդած չէ, ուրեմն իմացածը կարևոր բան է:

– Ես էլ էդ եմ ասում:

– Քեզ ասե՞լ է տեղը,- ձեռքը ձգեց պատուհանից դուրս ու աղջկա թևից բռնելով՝ դեպի իրեն քաշեց, ականջը մոտեցրեց բերանին, կարծես հենց հիմա իրեն գաղտնիք էին հայտնելու:

– Փակ, պինդբերան կին է,- բողոքեց Արևը,- հետս չի կիսվում:

– Պառավին տեսնո՞ւմ ես,- չարացավ կտորավաճառը,- ուրեմն ինքն էդ քյաֆթառ հալին Տիրոջ կարիք ունի, էս մատղաշ երեխան չունի՛:

– Հոգիս կերել է,- կնոջ զայրացկոտ տոնից թև առավ, լցված գանգատվեց Արևը,- ինձ միայն աշխատեցնում է, հետս ոչ մի լուրջ բանի մասին չի խոսում:

– Մի քիչ լեզու թափիր, քյոլմստիր… Ծերությունից մարդիկ միամտանում, դառնում են երեխա, մի քիչ քաղցր-մեղցր որ լինես, ամեն ինչ էլ կասի:

– Փորձել եմ, չի օգնում:

– Էլ ի՞նչ ասեմ, դու էլ լավ խմեցրու ու խոսք քաշիր,- խորհուրդ տվեց «Կտորեղենի» տակ կանգնած կինը:

– Տանը տղամարդ չկա, խմիչք չենք պահում:

– Գինեվեճառին կասեմ՝ քեզ ապառիկով տա: – Աղջկա թևից բռնելով՝ նորից մոտ քաշեց կինն ու կամացուկ ասաց.- Որ խմեցնես, փողերն ո՞ւր են, դա էլ իմացիր:

– Գիտեմ, կրծկալի մեջ:

– Լավ է, որ գիտես, խմեցրու ու մի հազարանոց թռցրու: Հա՛մ գաղտնիքը կիմանաս, հա՛մ էլ գինու փողը կբերես:

Արևն անորոշ լռեց: Բայց կտորավաճառը գործնական էր: Նա ժամանակ չկորցրեց դռնով դուրս գալու վրա, փեշերը քշտեց մինչև գոտկատեղն ու պատուհանի վրայով լոնք արեց, ճանկեց աղջկա ձեռքը ու քարշ տվեց ետևից: Երեք-չորս տուն «Կտորեղենից» ցած՝ «Գինին» էր: Կինը մատներով կտկտացրեց ապակուն: Գինեվաճառը հայտնվեց երրորդ կտկտոցից հետո, հայացքով տնտղեց գինու շշերի շարքը, ապա բացեց փեղկը:

– Տո՛ւր,- շնչակտուր հրամայեց կտորավաճառը:

– Ինչի՞ համար է,- նորից շշերի շարքը տնտղեց երիտասարդը,- առիթն ասեք՝ կնո՞ւնք, ծնո՞ւնդ, կներեք բայղուշությանս համար՝ սո՞ւգ, մի խոսքով, ի՞նչ առիթով եք խմում՝ ուրախությա՞ն, թե՞ տխրության: Ըստ այդմ ես ձեզ կտամ դառը, չոր, կիսաչոր, քաղցր, մի խոսքով…

– Լուրջ առիթով,- ասաց կինը:

– Ավելի պարզ,- վաճառողը հայացքը կենտրոնացրեց աղջկա դեմքին, քանի որ կնոջ բացատրելուց բան չհասկացավ:

– Մենք խմեցնում ենք, որ տատս սկսի խոսել,- բացատրեց Արևը:

– Փողերի տե՞ղը,- երիտասարդը, խորամանկ ժպիտն աչքերում, հառաչեց բանիմաց,- ա՜խ կանայք, կանայք…

– Փողերը կրծկալի մեջ են,- տեղեկացրեց Արևը,- լողանալուց եմ տեսել:

– Յա՜,- զարմացավ գինեվաճառը,- պառավի վրա կո՞ւրծք է մնացել, որ կրծկալ է հագնում:

– Չի մնացել,- հաստատեց Արևը,- սմքել, կաշվի պես կախվել են… Կրծկալի մեջ փողերն է պահում:

Գինեվաճառ երիտասարդը հռհռաց երկար ու շնչակտուր, մինչև աչքերից արցունքաջուր չռռաց, ապա ծիծաղից հազալով ու շնչառությունը ետ բերելով՝ հարցրեց.

– Բա էլ ուրիշ ի՞նչ կարելի է դուրս քաշել պառավից:

– Տիրոջ տեղը,- ասաց կինը:

Երիտասարդը կտրուկ լրջացավ, ձգվեց տեղում, ասես հռհռացողն ինքը չէր, ապա ցուցամատն օդում տնկած՝ ծաղրեց.

– Խե՜լք հավաքեք, խե՛լք… Ա՜յ քեզ շաշ ժողովուրդ: Ասենք թե իմացաք… Վաղուց արդեն Տերը գաղտնիք չէ, Նրան այլևս չի կարելի գնել ու վաճառել: Նրա ով լինելը բոլորին է հայտնի: Ասենք թե իմացաք, ինչնե՞րդ է ավելանալու:

– Մեզ պետք է,- կինը հաստատակամ էր,- հետը գործ ունենք:

– Հերթական ցնդածն է,- երիտասարդը շրջվեց ու շշերի շարքի երկայնքով մի քանի անգամ գնաց-եկավ՝ գինիների անունները կարդալով,- ճիշտն ասած, չեմ հասկանում՝ ձեզ ի՞նչ տամ… Գիժ-գիժ ընկել եք պառավի խելքին:

– Մի բան ջոկիր,- աղջիկն էլ համառեց,- ցնդած չէ, լավ էլ խելքը տեղն է: Ախորժակից որ էլ չեմ խոսում…

– Աղջիկն ասում է՝ ցնդած չէ,- կրկնեց կտորավաճառը, կարծես թե երիտասարդը չէր լսել:

– Բա էլ գինին դրան ի՞նչ կանի,- հիասթափված՝ գործը դադարեցրեց երիտասարդը,- միայն մահով կարելի է վախեցնել: Սպառնացեք, որ կսպանեք, վախից կխոսի:

– Վա՜յ, չէ, մեղք է տատս, սրտաճաք կլինի,- անմիջապես իրար խառնվեց Արևը,- վախից կմեռնի, ու Աստծո տեղը դարձյալ գաղտնիք կմնա:

– Սկզբում անվնաս բաները փորձենք, հետո պարզ կլինի: Մի բան տուր, փորձը փորձանք չէ,- կինն էլ սկսեց կասկածել իր մեթոդին:

– Աշտարակի կարմիր գինի,- ի վերջո վճռեց երիտասարդն ու կարմիր գինու շիշը ձեռքի մեջ պարացնելով՝ մոտեցավ նրանց,- նման սուրբ գործի համար փող էլ չեմ վերցնի, առավել ևս, որ հաջողությունը խիստ կասկածելի է:

– Շնորհակալ ենք,- արհամարհանքով շփփացրեց կտորավաճառ կինը,- վաղը, մյուս օրն աղջիկը կբերի, փողը կտա, թե չէ փողի փոխարեն եսիմ ի՞նչ ուզես էս երեխուց:- Ապա խիստ հանձնարարեց Արևին,- կբերես, փողը կտաս, մեզ դրա լավությունը պետք չէ, դրանք կյանքի խորությունը իրենց բանով են չափում:

– Դա ամենաճիշտ չափման միավորն է,- լկտի ծիծաղեց գինեվաճառը,- բայց էս անգամ բացառություն կանեմ, փոխարենը ինձ էլ Տիրոջ տեղը կասեք:

– Ի՞նչդ է պակաս՝ առո՛ղջ, ջա՛հել, կո՛ւշտ…- չարությամբ նետեց կինն ու Արևին թևանցուկ անելով քայլեց,- մի տեղ գրիր, քո փողը կբերենք կտանք:

– Ո՞նց՝ ինչս է պակաս… առևտուրս կաշխուժացնեմ՝ աստվածները գինի են խմում: Համ էլ նույն տիեզերքում ապրում ենք, մի չտեսնե՞նք, չիմանա՞նք՝ ինչի՞ է իրեն էդքան գոռոզ պահում, հետներս չի շփվում:

– Նա ոչ քո գինուն է մնացել, ոչ էլ քո շփվելուն. էդքան աստղերի ու արևների մեջ հենց քեզ հետ պիտի շփվեր, մենակ դու էիր պակաս, որ Աստծո կայֆը կատարյալ լիներ,- փնթփնթաց կինն ու շիշը խոթեց լպրծուն ձկների տակ:

– Շուտ տուն գնա: Հասկացար, չէ՞, ոնց ես անում:

– Ըհը,- գլուխը հաստատական տմբտմբացրեց Արևը:

– Դե գնա, վաղը կերևաս, տեսնեմ ի՞նչ արեցիր:

– Որ չեկա, ուրեմն չի ստացվել,- ոտքի վրա պայմանավորվեց աղջիկն ու հեռացավ:

Սիրտը նեղվում էր, ինքն իր վրա զայրանում: Ուրեմն բոլորն էլ գիտեն Նրա մասին, գիտեն ու հանգիստ իրենց գործն են անում, ո՛չ լողանում են, ո՛չ շտապում են տեսնել, ո՛չ էլ վախենում են… Պարզվում է, միակ անտեղյակն ու չտեսը ինքն է: Արևն իրեն ստորացած ու չնչին զգաց, արագացրեց քայլերը. պետք է շուտ տուն հասնել ու խմեցնել տատին:

* * *

Ճամփան քարքարոտ էր. կանաչը ոտքի տակ տրորվել, վերացել էր, ու հողի ներսը՝ քարուքռա, դուրս ցցվել: Մեծ քարերն Արևը շրջանցում էր, փոքրերը` տրորում-անցնում: Կենտրոնում սատկած ընկել, բայց ոնց որ քնած լիներ մի շուն՝ բուրդը տեղ-տեղ թափված: Բաց մնացած բերնի շուրջը խոշոր, տռուզ ոռերով ճանճեր էին ֆռֆռում: Շանը հասնելով՝ Արևը զզվանքով քշտեց քիթն ու շրջանցեց, արևից չորացած քարերը կրունկների տակ չխկչխկացնելով՝ մոտեցավ «Հաց» մակագրությամբ տանը: «Հացի» ցուցանակը ոսկու պես պլպլում էր արևի տակ ու լույս արձակում, թթխմորի, նոր թխված բուլկիների տաք բույրը քիմք էր խտղտացնում: Աղջիկը քայլելուց հոգնել էր, սովել, չամիչով բուլկի էր ուզում: Տան պատի տակ մի տղամարդ էր նստած՝ զինվորական մաշված համազգեստը հագին. հպարտ էր նստած, գուցե իրոք զինվոր էր: Գոգին կարպետ էր փռած՝ մաշվածությունից խամրած գույներով: «Հաց» ցուցանակը ուղիղ նրա գլխավերևում էր, զինվորը, կարծես, ցուցանակն էր հսկում:

Աղջիկը զգուշորեն մատնահարեց հատուկ առևտրի համար սարքված պատուհանիկը: Մի թմբլիկ տատ հայտնվեց պատուհանի ետևում՝ թթխմորի պես ճերմակ ու շատությունից պճպճալով:

– Սոված ուշքս գնում է, չամիչով բուլկի եմ ուզում,- Արևը հազիվ էր զսպում իրեն, թուքն էր կուլ տալիս, մինչև տատը ուզածը կբերեր:

– Խորիզով գաթա էլ կա,- տեղեկացրեց տատը բուլկին ճերմակ թղթով փաթաթելիս:

– Դա էլ կարելի է,- գայթակղվեց Արևը:

– Քաղցրեղեն քիչ կեր, կտձևանաս,- զրույցին խառնվեց ցուցանակի տակ նստած զինվորը,- եթե փող ունես, ավելի լավ է շալվարս առ, էժան կտամ,- թիկունքից հանեց ու առաջ պարզեց սև բրդյա կտորից մի շալվար:

– Մեր կողմերում աղջիկները շալվար չեն հագնում, ամոթ է,- Արևը ճռճռացնելով բացեց թուղթն ու ախորժակով կծեց բուլկին: Ապա մատով քչփորելով՝ խմորի միջից ջոկեց-հանեց չամիչները:

– Բա ի՞նչ անեմ,- մուննաթ եկավ զինվորը,- ես էլ ոտքեր չունեմ, հո չի՞ փտելու էս անտերը,- նա օդում թափահարեց շալվարը:

– Ի՞նչ իմանամ… Կոնկրետ ինձ պետք չէ, մնացածը քո գործն է,- Արևն արդեն մեծ-մեծ պատառներով կուլ էր տվել բուլկին ու թղթով մատերն էր մաքրում:

– Ախ, պետք չէ՞,- փրփրեց զինվորն ու արհամարհանքով շալվարը նետեց փողոցի բանուկ մասը,- եթե ոչ ոքի պետք չէ, ինձ էլ պետք չէ:

Շալվարը նախ փոշոտվեց, ընկավ ոտնատակ: Ոմանք հայհոյելով ոտքերն ազատում էին շալվարից, ոմանք՝ շրջանցում, մի ցմփոր տղամարդ էլ տշելով այն հեռացրեց ճամփից:

– Ծը՛, ծը՛, ծը՛…- գլուխը սրտացավ տարուբերեց զինվորը,- հլա տես, է՜, հլա տե՛ս…

– Ճիշտը որ ասենք՝ ցնցոտի էր,- ուզեցավ մխիթարել Արևը:

– Ձենդ կտրիր,- աչքերն աղջկա վրա ոլորեց զինվորը,- էս ամենի մեղավորը դու ես, կմեռնեի՞ր, որ առնեիր պրծնեինք:

– Խելքդ ո՞ւր է… Դու չգիտես, որ միայն Աստծո հագին են ցնցոտիները մասունք դառնում: Իսկ դու ոչ միայն Աստված չես, այլև զինվորներն են Նրան խաչել, բա ի՞նչ էիր ուզում:

– Իսկ ի՞նչ վատ բան ենք արել,- իր մեջ եղած ողջ մաղձը կենտրոնացրել հայացքում՝ աղջկան խոժոռ էր նայում զինվորը,- մենք Նրան օգնել ենք կայանալու, ինքնահաստատվելու որպես Աստված: Եթե մենք չլինեինք, գուցե Նա մինչև հիմա թափառեր երկրի վրա ու չկարողանար ապացուցել իր մեծությունը: Իսկ մենք Նրան օգնել ենք…

Տեսնելով, որ աղջիկը պատրաստվում է հեռանալ, ձեռքը գցեց ու կախվեց զամբյուղից. ծովահոտ փչեց զինվորի դեմքին.

– Ձո՞ւկ է:

– Հա՛:

– Շա՜տ եմ սիրում ձուկ,- նա կուլ տվեց թուքը,- հատկապես ձեթով տապակած: Գոնե ձկան հետ փոխանակիր:

– Չեմ կարող,- հրաժարվեց աղջիկը,- իմը չէ, տատիս համար եմ տանում:

– Մահամերձ հիվա՞նդ է, սիրտն իշխա՞ն է ուզում,- հետաքրքրվեց զինվորը:

– Երանի չէ՞ր,- Արևն արհամարհանքով չպպացրեց,- համ էլ սա սիգ է, իշխան չէ, ուզում է հետը վերցնել ճամփին:

– Ո՞ւր է գնում էս խառը ժամանակներում, էդ պառավ հալին,- չամռվել, պոկ չէր գալիս զինվորը:

Արևը հոգոց հանեց՝ իբր գլուխ տարար.

– Իր ասելով՝ Տիրոջ մոտ:

– Յա՜,- զարմանքից զինվորի աչքերը կլորացան,- էդ ինչի՞ միանգամից…

Արևը հոգնել էր քայլելուց, տատի մասին խոսելուց, բայց խղճաց հաշմված զինվորին, չկոպտեց, պպզեց նրա կողքին.

– Հողից ու մարդուց հիասթափվել, Աստված է փնտրում: Ուրիշները նման դեպքերում մեռնում են, բայց տատս ո՛չ մեռնելու նամուս ունի, ոչ էլ՝ համարձակություն,- պառավ Նոյեմի ասածը կրկնեց զինվորի համար:

– Հա՞,- զինվորի ձայնը թերահավատ դողաց:

– Չգիտեմ, մի պառավ ասաց՝ տատիցս երկու ամսով փոքր:

– Ի՞նչ բերանբաց աղջիկ ես,- զայրացավ զինվորը,- բա էդպիսի բանը բարձրաձայն ասո՞ւմ են, բա չե՞ս ամաչում… Ոնց էլ մոտդ խոսք են ասել, սիրտս խառնեց քեզնից, անխելք դզդիկ: Բա դա հայտարարելո՞ւ բան է:

– Ի՞նչ մի գաղտնիք է,- իմիջիայլոց զարմացավ աղջիկը,- բոլորն էլ մեռնելու պատճառ ու սիրտ պետք է ունենան… Եվ բոլորն էլ փնտրում են Նրան՝ մեկը՝ երկնքում, մեկը՝ երկրի վրա:

– Ես և՛ մեռել եմ, և՛ ապրել, Նրան չեմ տեսել,- բառերը հայհոյելու պես շպրտեց զինվորը, ապա վախեցած՝ երկու ձեռքով փակեց բերանը:

– Ես էլ քո փայ հարիֆն եմ, հա՞, էդ ո՞ր մեռնողն է ետ գալիս… Թե՞ քեզ թվում է կյանքը ջրի ճամփա է՝ կարող ես գնալ ու գալ, գնալ ու գալ:

– Ճիշտ եմ ասում,- խեղճացավ զինվորը,- երբ որ ռումբն ընկավ մեր խրամատի մեջ, ինձ շպրտեց վեր, գլուխս քսվեց երկնքին,- զինվորը քրտնեց իր ասելիքի ծանրությունից, շփեց ճակատը,- Նա այնտեղ չէր… ես հատուկ ուշադրություն եմ դարձրել. երկինքը դատարկ էր:

– Հա՛-հա,- չհավատաց Արևը,- կարող է մարդը երկու րոպեով զուգարան է գնացել:

– Այ միամիտ երեխա, զուգարանը Նրա ինչի՞ն է պետք. Աստծո մեջ աղբ չկա, որ իրենից դուրս վանի: Էնտեղ չէր: Հայերեն չեմ ասո՞ւմ:

– Որ երկնքում չէ, ուրեմն տատս ճիշտ է ասում՝ երկրի վրա է,- եզրակացրեց Արևը:

– Չգիտեմ, ինձ որ՝ բան չի ասել,- բարձրաձայն մտածեց զինվորը,- կարող է ո՛չ երկնքում է, ո՛չ էլ երկրի վրա… Տիեզերքը մեծ է, հնարավոր է ուրիշ գնալատեղ ունի: Բայց տատիդ չասես, ծեր է, մեկ էլ տեսար՝ սիրտը չդիմացավ:

* * *

Կասկածների մեջ Արևը սլացավ տուն: Ամենամեծ գաղտնիքը, որ իմացավ տատից գինին խմեցնելուց հետո, այն է՝ տաքսու վարորդ Արշոյի կովը սատկել է. «Միսը կլինի հարյուր հիսուն կիլո ու կես, պճեղներից համով խաշ կլինի՝ մատղաշ անասուն էր… Գլուխն ուրիշ տեսակ են մշակում. լեզուն պետք է հանել, լվանալ եռման ջրով, մաշկել վրայի թաղանթը…»,- տատը գինուց կարմրել էր, ձկից գոհ էր, որովհետև Արևը նրա սիրտը շահելու համար յուղն առատ էր դրել, ու ոգևորված պատմում էր, թե տավարի գլխի ո՞ր պինչը պետք է պճեղ սխտոր խոթել, որ պինչը՝ գինի լցնել, որպեսզի թոնրի տաք մոխրի մեջ խորովելիս համեղ կերակուր ստացվի: Ապա ափսոսաց, որ տաքսու վարորդը էդ համեղ բանը ուտել չի կարող, որովհետև նրա կինը փեփել է, ողջ օրը պատի տակ նստած սեմուշկա է չրթում ու կճեպները թքում դոշերին, խռխռաց, աղջկա կարծիքով՝ ծիծաղելով հազաց: Էլի գինի խմեց՝ շշի մեջ մնացած վերջին երկու կումը՝ նստվածքախառը, ապա վրայից խաղող կերավ: «Վաղն էլ փորն է ցավելու»,- մտքում չարախնդաց Արևն ու վախեցավ. գնալը կհետաձգվի:

– Արշոյի դարդը մեզ չեն տվել, թե գնալու ես՝ գնա, քանի օրերը տաք են,- համարյա գոռաց տատի ականջի մեջ:

– Քա՞քն ընկանք, մի բան ասեցինք,- նեղսրտեց տատը,- կարո՞ղ է զոռով տանից դուրս անես:

Այ այստեղ Արևը հասկացավ, որ տատը միտքը փոխել է, գուցե գնալու հալ չունի, մեծ-մեծ խոսել է, գուցե հույս ունի, թե Տերն ինքը կգա… Աղջիկն հիասթափված էր:

* * *

Ճանապարհի կեսն Արևը քայլեց ծառերի ստվերները տրորելով: Գյուղի և լճի արանքում արդեն ծառ չկար, չոր գետինն էր, որը լճին մոտենալիս փափկեց: Փափկած գետնին քարացած կրաքարեր էին, որոնցից հները դիմանում էին, նորերը՝ խրթոցով կոտրվում, փխլվում էին ոտքի տակ: Կրաքարերի պնդացած կուտակումների արանքում երեսի զոռով փունջ-փունջ խոտեր էին աճել՝ նեղ տերևներով: Ավազախառն գլաքարեր, նաև քարեր կային, որոնց վրա արևից տաքացել, կաթիլ-կաթիլ դուրս էր թափվել դարչնագույն քարաքոսը: Ափին մոտենալով ավազը մանրանում էր: Խունացած գույներով միջատները մի տեղից ելնում էին ավազի միջից, այլ տեղից նորից ետ մտնում. ամենօրյա վազք: Իսկ երբ լճափ հասավ, ինչպես միշտ՝ քամի էր: Քամու հետ դեմքին ծեծվող ավազահատիկները հոգի էին հանում. դեմքը ծակծկվում էր, աչքերը՝ ջրակալում: Կկոցել, անապատի բնակչի պես նեղացրել էր աչքերը: Շնչելն էլ դժվար էր… Անհանգստությունի՞ց էր, թե՞ քամուց, սիրտը դմփդմփում էր, կուրծքը ճնշվում:

Ձկնորսը զբաղված էր. մախաթ ասեղով ձկով լի պարկերի բերաններն էր կարում: Պարկերի մեջ ձկները նեղությունից ու շնչահեղձությունից ծալծլվում էին, պարկի կողերը ելնում-իջնում էին. ասես շնչում էր: Պարկերի տակից ջուրը գնացել, թացացրել էր ավազը:

Ձեռքերը թափահարելով՝ հեռվից ողջունեց ձկնորսին, ապա փեշերը ծնկներին քաշելով, Արևը պպզեց ավազների մեջ ու ջրին նայելով սպասեց, մինչև ձկնորսը գործն ավարտի:

– Հը՞, տատդ գնա՞ց, նամակ գրո՞ւմ է,- մոտենալիս կատակեց ձկնորսը: Ինչպես միշտ՝ նա ոտից-գլուխ թաց էր, և վրայից էլ ջրահոտ էր գալիս:

– Չէ, լողանալուց կակղեց ու քնեց,- Արևը պաղել, ցրտից ու հուզմունքից կակազում էր,- ոնց որ փոշմանել է: Ասում է՝ շտապելդ ի՞նչ է, Տերը մերը, հողը մերը, ճամփան մերը, կգնանք, էլի… Լավ էլ եղավ, որ չգնաց: Ինձ չէր ուզում հետը տանել:

– Դո՞ւ էլ ես ուզում գնալ:

– Հա,- Արևը սրթսրթալով գրկեց սեփական ուսերը,- բա ճշմարտությունը չիմանա՞մ: Մեկդ ասում եք՝ կա, մյուսդ ասում եք՝ չկա, գժվեցի ձեր ձեռը: Բա չճշտե՞մ՝ կա՞, թե՞ չկա էդ մարդը: Եթե չկա, բա ո՞ւր է:

– Ա՜-ա՜-ա՜,- թաց ձեռքերը փորի վրա չորացնելով՝ ձայնը ձգեց ձկնորսը,- ասենք թե կա կամ չկա, դրանից քեզ ի՞նչ…

– Եթե կա՝ լավ է:

– Բա որ պարզվի՝ չկա,- չարախնդաց ձկնորսն ու ռետինե սապոգների տակ ավազը ճռճռացնելով պպզեց աղջկա կողքին,- ի՞նչ ես անելու, թո՞ւյն ես խմելու: Եվ առհասարակ, դու նրա ինչի՞ն ես պետք՝ առողջ, անմեղ աղջիկ ես: Գնալու ես քեզ ի՞նչ անի, երբ աշխարհը լցված է գողուբոզով: Գնալու ես իզուր զահլան տանես, գործից գցես մարդուն:

– Քո ասելով անմեղ լինելը վա՞տ է,- Արևը կասկածոտ հայացքը հառեց ձկնորսի թաց, անթրաշ դեմքին. անխնամ մորուքի մեջ ջրի կաթիլներ կային. կամ քրտինք էր, կամ ալիքներից էր թռած:

– Չգիտեմ,- անկեղծացավ ձկնորսը,- բայց Տիրոջ մոտ գնալու համար լուրջ պատճառ է պետք ունենալ, թե չէ` քեզ հեչ մոտ էլ չեն թողնի… Էնպես որ՝ իզուր ես ընկել Նրա հետևից: Գնա, քեզ համար ապրիր: Հեչ որ չէ՝ մարդի գնա:

– Ուզող չունեմ,- ամաչելով խոստովանե՞ց, թե՞ ափսոսաց Արևը,- չնայած օժիտս պատրաստ է… Երևի դեռ երեխու տեղ են դնում:

– Ոչինչ,- մխիթարեց ձկնորսը,- դու էլ անընդհատ օժիտդ արևին տուր, որ չցեցոտվի ու սպասիր:

– Զահլա չունեմ,- աղջիկը միանգամից հրաժարվեց,- առանց էն էլ տատիս թաղման շորերն եմ շաբաթը մեկ արևին տալիս: Իմ օժիտն էլ որ սկսեմ արևին տալ, ողջ օրը շոր փռել-հավաքելով պիտի զբաղվեմ: Բա ե՞րբ ապրեմ:

– Ծառ չունե՞ք, չիր սարքիր,- ավելի տանելի գործ գտավ ձկնորսը:

– Չիր սարքելը պառավի գործ է,- վիրավորվեց Արևը,- ուզում եմ տնից դուրս գալ, մարդամեջ մտնել: Ասացի, չէ՞, ապրել եմ ուզում:

– Այո,- քիթը աղմուկով քաշեց ձկնորսը,- Աստված փնտրելը ամենահարմար պատրվակն է ապրել սկսելու համար: Բայց էդ գործում օգնել չեմ կարող:

Նա վեր կացավ, սկսեց թաց ավազների միջից հավաքել ուռկանն ու քայլ առ քայլ ուռկանի ետևից գնալով՝ հեռացավ Արևից, կարծես նրան մոռացավ ավազների մեջ սրթսրթալիս:

Արևը վիրավորված ետ դարձավ: Ողջ ճամփան վազեց առանց շունչ քաշելու, մտքում ձկնորսին թունդ հայհոյելով: Ու դեռ տուն չմտած՝ սրտի նեղությունը թափեց տատի գլխին.

– Բա ի՞նչ, կասկածը գցեցիր սիրտս ու… Դու ասում ես՝ մնա հավ ու ճվին նայիր, ձկնորսն ասում է՝ չիր սարքիր: Ոնց որ թե ես ձեր խաղալիքն եմ,- լաց լինելու անզուսպ ցանկությունը գնդվեց կոկորդում:

– Այ բալա, գնալու ենք ի՞նչ անենք,- միալար ձայնով սկսեց համոզել տատը,- ինչ տալու էր՝ տվել է, ինչ տանելու էր՝ տարել է: Եղածն էս էր: Ո՞ւր գնանք: Ելնում է երկինք՝ փնտրում ենք, իջնում է գետնին՝ խաչում ենք… Նա մեր լեզուն չի հասկանում, մենք` Նրա: Ասենք գնացինք: Գիտես մենակ մե՞նք ենք: Բոլորն էլ նրան փնտրելու են գալիս և հեռանում են՝ այդպես էլ նրան չգտած: Շատերը նույնիսկ կորցրած են հեռանում, և անելու բան չի մնում, ուրիշ ոչինչ չի մնում անելու…

Տատը խոսում էր ծուլորեն, նինջի միջից բառերը ձգելով, բրդով լի բարձը ջերմորեն կրծքին սեղմած: Իսկ վերջին բառերն առհասարակ չկարողացավ կոկորդից դուրս հանել, միայն պատառներ ու ծամծմվող վանկեր լսվեցին, ինչպես կակազ մարդն է հուզված խոսում:

– Էդ դու չէի՞ր լողանում, թազա շորեր հագնում: Գնամ՝ չուշանամ, գնամ՝ չուշանամ: Հիշո՞ւմ ես՝ հոգիս կերար՝ գնամ հա՛ գնամ…Դու չէի՞ր ասողը, դե գնա՛:

– Ասում էի, բա չէի՞ ասում: Քեզ թվում է՝ հիմա ուրի՞շ բան եմ ասում: Բայց, թե ինձ ես հարցնում, ավելի լավ է Նա մեր տեղն իմանա, քան մենք՝ Նրա: Նա որ մեր տեղն իմանա, մեզ լրիվ հերիք է: Թե չէ՝ էս հողը որբ է, մայր չունի: Ունեցածը հայր է՝ էն էլ Աստված, էն էլ՝ երկնքում… Աչքից հեռու, սրտից հեռու,- տատը լռեց: Քիչ հետո լսվեց նրա շնչառության փափուկ ֆսսոցը, որ ընդգծում է մարդու քնի խաղաղությունը: Արևը ծածկոցը գցեց տատի թիկունքին, որ չմրսի, ու վճռեց` ինքը ճշմարտությունը կիմանա ձկնորսից: Եվ դուրս եկավ:

* * *

– Պառավս փոշմանել է, վերջնականապես խելքը գցել: Էլ չի ուզում գնալ: Ասում է՝ էս հողը որբ է, մայր չունի: Ունեցածը հայր է, էն էլ՝ Աստված, էն էլ՝ երկնքում… Ոչ գնանք, ոչ փնտրենք՝ ասում է… Ավելի լավ է Նա մեր տեղն իմանա, քան մենք՝ Նրա: Երկինքը հողից վեր է՝ ասում է: Աչքից հեռու, սրտից՝ հեռու: Ինձ էլ համոզում է՝ ոչ գնա, ոչ փնտրիր, թող Նա մեր տեղն իմանա՝ մեզ լրիվ հերիք է…- տատից լցված, առանց շունչ քաշելու, ետուառաջ բողոքում էր Արևը:

Ձկնորսը նախորդ օրվանից մնացած հին, փուշը թողած ձկները ցփնում էր ավազների մեջ՝ որպես ճայերին կեր, և ուշադիր լսում էր աղջկան՝ երբեմն-երբեմն ձեռքերը փորի վրա մաքրելով: Ճայերն առանց մարդուց վախենալու իջնում էին ավազներին, կտցում սատկած ձկների աչքերը: Մի երկուսը ափից ճանկեցին ձկներն ու թռան օդ:

– Խելացի, խելացի կին,- տատի հասցեին հիացական բացականչեց ձկնորսը:

– Հիմա ես ի՞նչ անեմ,- անզորությունից խեղճացած՝ աչքերը լցրեց Արևը:

– Լսիր նրան, լսիր,- խորհուրդ տվեց ձկնորսը,- իննսունհինգ տարեկան կին է, դարը կերել է՝ առանց օֆ անելու, լսիր…

– Ախր շա՜տ եմ ուզում Նրան տեսնել, թե չէ՝ օրերով պարապ-սարապ, մարդ չգիտի՝ ի՞նչ անի,- Արևը կախ ընկավ ձկնորսի թևից:

– Հո մեր ուզելո՞վ չէ: Մեր ուզելով որ լիներ, հիմա աշխարհը տեղահան եղած գնացել էր: Գիտես հե՞շտ է: Թե՞ առաջին մարդն ես՝ ում մտքով էդպիսի բան է անցնում:

– Մեկ է, ես իմ ուզածին կհասնեմ,- ոտքն ավազի մեջ խփեց աղջիկը:

– Գնալու համար երեք բան է անհրաժեշտ,- թևն իրեն քաշելով՝ աղջկա քթի տակ մատները չռեց ձկնորսը, ապա հերթով մատներն ափի մեջ ծալելով՝ թվարկեց,- ճանապարհ, պատճառ և դրամ: Դու չես կարող գնալ, երեքից և ոչ մեկը չունես:

– Իսկ ո՞ր պատճառներն են ավելի զորավոր,- հետաքրքրված ձգվեց, համարյա ձկնորսի քիթը մտավ Արևը:

– Խնդրեմ՝ գող, բոզ, մարդասպան…- խոնարհաբար թվարկեց ձկնորսը:

Աղջիկը թույլ չտվեց, որ շարունակի, ատելությամբ վրա պրծավ.

– Դու ինձ ինչի՞ տեղ ես դրել, չլինի՞՝ գժի:

– … Բա գիտես հե՞շտ է: Պետք է զոհաբերել, շատ բան է պետք զոհաբերել,- ուսի վրայից նետեց ձկնորսն ու շրջվելով հեռացավ:

* * *

Ձկնորսը հեռանում էր ափով: Սառը քամին ջնջում էր նրա ոտնահետքերը ավազի վրայից: Չկերված-հոշոտված ձկները ավազին թողած՝ ճայերը թռել էին երկինք և վերից ճչում էին վարի վրա: Հեռվում քամին հանդիսավոր լրջությամբ դատարկ զամբյուղները ծեծում էր ձկնորսի խրճիթի պատին և լճի ճահճացող մասում եղեգները թափ էր տալիս որպես հրաժեշտի թաշկինակ: Այնտեղ, ուր կանգնած էր Արևը, ավազներին խառնված թռչնի փետուրներ կային. հավանաբար ճայերն այստեղ գիշերել և արթնանալիս իրար հրմշտել էին: Նա վազեց ձկնորսի ետևից և գոռաց քամու միջից.

– Իսկ դրամ ինչքա՞ն է պետք:

Ձկնորսը կանգ առավ: Ոտքերի տակ կրճտացնելով ավազը՝ շրջվեց, գորովանքով նայեց աղջկան.

– Դու չես հասցնի աշխատել, Նրա գալը մի պահ է միայն, գնալը՝ դարեդար: Իսկ փողը երկնքից չի թափվում:

Արևը կարկամած կանգ առավ:

– Չնայած,- ծամծմեց ձկնորսը,- եթե ինձ լսես, կարող եմ օգնել:

– Կլսեմ,- Արևը պատրաստակամ առաջ մղվեց:

– Կնոջ համար արագ և արդյունավետ փող աշխատելու մի միջոց կա միայն,- նա զարմանքախառն հիացմունքով զննեց աղջկան:

– Կասե՞ս՝ որն է:

– Կասեմ,- խոստացավ ձկնորսը,- եթե ինձ հետ գաս իմ խրճիթը:

– Չի կարելի օտար տղամարդու մոտ գնալ,- անմիջապես մերժեց Արևը,- առավելևս, երբ քո ունեցածը խրճիթ է և ոչ թե պալատ:

– Բայց ես օգնելու եմ, որ մոտենաս Նրան: Քեզ համար ես լավագույն միջոցն եմ, դեպի Նա տանող ամենակարճ ճամփան, եթե չասենք՝ միակը… Չնայած հենց սկզբից էլ ասացի՝ ի՞նչ ես ընկել Նրա հետևից, գնա քեզ համար ապրիր:

Լայն ուսերը համաչափ ճոճելով՝ ձկնորսը շարունակեց ճամփան՝ ոտքերի տակ ճռճռացնելով ավազը: Երբ նա համարյա հասել էր խրճիթին, Արևի սիրտն հանկած անսպասելի ճմլվեց: Նրան թվաց, թե կորցնում է Աստծուն տեսնելու վերջին հույսը, միակ ուղին փակվում է իր առաջ: Մեղքը հեռանում էր իրենից՝ տղամարդու պես ամուր թիկունքը իրեն դարձրած, լայն ուսերը ճոճելով՝ տիեզերքի գաղտնիքներից տեղյակ ու լուռ, համրության արժեքն իմացող, լռության խորհուրդը փոխանցելու պատրաստ: Էլ ժամանակ չկորցրեց, վազեց ձկնորսի հետևից, հուզմունքից շնչակտուր՝ փակեց ճամփան: Ձկնորսն անձայն ցույց տվեց խրճիթի դուռն ու քաղցր ժպտաց՝ շոյելով անխնամ մորուքը:

– Իսկ ճանապա՞րհը, ճանապա՞րհը,- անհամբեր հարցրեց Արևը ներս մտնելիս:

– Ճամփաները շատ են: Տիեզերքը պայթում է ճամփաների առատությունից, ընտրիր՝ որն ուզում ես: Չնայած՝ խելացիներն ընտրում են ամենաերկարը, որովհետև ինչքան երկար է ճամփան, այնքան հեռու է վերջը: Այդ իսկ պատճառով մարդու ճամփան երկարում է հողից մինչ երկինք, իսկ մարդկության ճամփան ձգվում է մինչ հավերժություն:

… Հրաժեշտին ձկնորսը Արևի գրպանը թղթադրամներ խոթեց, որոնց իրական արժեքն աղջիկը չգիտեր, և մի զամբյուղ ձուկ տվեց՝ թարմ լորձով պատված, պաղած աչքերով, թեև խռիկները շնչահեղձությունից դեռ բացուխուփ էին լինում:

Ավելացնել մեկնաբանություն

Your email address will not be published. Required fields are marked *