Կարմի՞րը, թե՞ սևը: Սև՞ը, թե՞ կարմիրը: Հը՞. կարմիրը: Չէ՝ սև՛ը:
Գցում-բռնում էր, ներսուդուրս անելիս հայացքը վազվզող հավերին՝ կարմի՞ր աքլորը, թե՞ սևը՝ տանջվում էր: Սևի միսը համով կլինի, սև կենդանու միսը միշտ էլ ավելի համով է, բայց սևը դեռ ճուտ է, առանձնապես աքլոր էլ չէ. ավելի համով, բայց՝ մի բերան: Կարմիրը մեծ է, լխտիկ, բայց թոռները դրան սիրում են, ամեն գալուց կուտ են գցում, բռնում, հետը նկարվում. կատարը հա՜ստ, արյան կարմիր՝ վազելիս դրոշի պես ծածանվում է, պոչից էլ կանաչ-կապույտ փարթամ փետուրները դուրս ցցած… Ի՜նչ աքլոր. մի Հազարանբլբուլ: Ու հա՛ տնտղում էր՝ սև՞ աքլորը, թե՞ կարմիր, սև՞ը, թե՞ կարմիրը: Ի վերջո որոշեց՝ սևը: Դանակն աքլորի վիզը գցելիս գիտեր՝ հիվանդը դժվար թե ուտի: Ասացին՝ անհալ է, մի երկու անգամ աչքերը բացել-փակել է, ամեն փակելուց մի կաթ արցունք թափել ու… էդ է: Վերջն է: Հոգոց հանելով հավի արնոտ գլուխը նետեց շանը, մատները վառելով հավին խոթեց եռման ջրով դույլը ու գոլորշու հետ բարձրացող ծերտահոտից քխկալով՝ սպասեց, որ քիչ հետո հանի, փետրի:
Եթե շրջկենտրոն աբորտի գնացած հարսը շուտ գար, աքլորի կյանքը կփրկվեր, բայց երբ նա Շուշիկի մահվան լուրը բերեց, շունն արդեն կռթկռթացնում էր հավի գլուխը, և լսելով չխկրտոցը, որ հանում էին ոսկորները շան բերանում, «…Էս էլ քո վերջին ծուղրուղուն»,- մտածեց ցավակցորեն: Այլ ելք չկար. Էմման արհամարհեց թոռների սերն ու բռնեց գույնզգույն պոչով կարմիր աքլորը. սիրուն աքլոր, գուցեև՝ սիրամարգ, երեխեքը դեռ շատ կտեսնեն, իսկ ինքը ընկերուհու թաղմանը գնում է մեն-միակ անգամ: Չի կարող դատարկ գնալ. երիտասարդությունից նրա հետ եկած միակ ընկերուհին էր, կյանքի ու կենսագրության մի մասը. մարդիկ կնայեն, կքննարկեն…
Աքլորին լողացրեց գոլ ջրով, պարսկական լվացքի փոշով: Չանչերից բռնած, գլխիվայր թռչնին թափ տվեց, փաթաթեց մաշված սրբիչի մեջ: «Դուխին չմոռանաս, դուխին…»,- այգուց այգի ծաղրեց հարևանը: «Իսկական հարգանքն էն ա, որ մատուցվում ա մարդու բացակայությամբ՝ նրա անվանը, նրա հիշատակին… Շուշիկը չկա, բայց ես կամ, աքլորը կա, նրա հարազատները կան…- պատասխանելով՝ փետուր առ փետուր չորացրեց աքլորին:- Մնում ա՝ ճամփին չծրտի»,- հավի ոտները թելով կապած՝ դրեց պատի տակ:
Յոթ-ութ տարի առաջ, երբ մեռավ Շուշիկի ամուսինը,- Աստված հոգին լուսավորե, բոզարածի մեկն էր, բայց տունը լավ էր պահում,- գերեզամանոցի պահակի խորհրդով Շուշիկը իր նկարն էլ հանել տվեց քարին, որովհետև աղջիկներից մեծն արդեն մահացած էր, Երևանի տղան հարբեցող էր, գյուղի աղջիկն էլ հազիվ էր յոլա գնում… Իր մեռնելու ժամանակ ո՞ւմ ցավն էր կտրվել… Ընկերուհու ամուսնու մահվան արարողություններին Էմման նրանց տանն էր, մինչև քառասունք մնաց՝ որպես այդ ամենի միջով արդեն անցած խորհրդատու: Ընտանեկան ալբոմից ջոկեցին բախտավոր ժամանակների առողջ և ուրախ նկար, կանչեցին մի լավ արհեստավորի, զետեղեցին էն աշխարհում տնավորված ամուսնու նկարի կողքին: Միշտ, ամեն առիթով, զատիկ-մեռելոցին, Շուշիկը գնում էր իրենց գերեզմանին, խունկ ծխում, քաղհանում ծաղիկն ու փուշը, ջրում յասամանը, քարի փոշին սրբում ու պարտքը կատարած գալիս, նստում բակի փայտե նստարանին, սուրճ խմում:
– Ախչի,- կատակում էր Էմման,- վայթե սխալ արեցինք, նկարդ պիտի հանել չտայինք, մարդ զարզանդում ա. էնտեղ նկարդ շիրմաքարին՝ վրեդ լացում ու խունկ ենք ծխում, Աստծո ականջին շշնջում ենք՝ օղորմի, գալիս ենք՝ նստած սուրճ ես խմում:
– Հլա գերեզմանիս անկյուններում եղևնի էլ պիտի տնկեմ,- ծիծաղում էր Շուշիկը:
Գերեզմանոցը կրկնակի աճել էր, կերած, կշտությունից մռռացող կատվի պես ուռել, շատությունից տարածվել էր աջուձախ: Հանգուցյալի հարսը շիրմից հավաքեց էգնահողի թոշնած ծաղիկները, գիրկ արած նետեց հեռու, թոռներից մեկը տարած թարմ ծաղիկները շարեց դեռևս թաց հողաթմբին: Շուշիկի քույրը մի երկու մեխակ վերցրեց, շպրտեց քիչ հեռվում՝ խոտ ու փշի մեջ կորած գերեզմանին:
– Անտեր մեռել ա…- արդարացավ արածի համար:
Շիրմաթմբի մոտ կանգնած զննում էր մարդկանց, ովքեր իծաշարուկ մոտենում էին, պտղունց խնկի հետ իրենց օղորմին ցփնում տաք մոխրին ու անցնում առաջ:
«Քարի լավն էն ա, որ ժամանակի հետ հաշվի չի նստում,- ֆսֆսացրեց հարևանուհին Էմմայի ականջի տակ,- հլա տես՝ նկարի մեջ ինչ ջահել ա մնացել»: Նազիկը մղկտալով պատմում էր Շուշիկի ապրած վերջին ժամերի մասին. «Արդեն գիտեր, որ գալու են իր հետևից, չէր ուզում՝ տնից փախչում էր բակ, բակից՝ տուն, տնից՝ բակ, բակից՝ տուն. բայց փախչելու տեղ ունե՞նք»:
Տարիքն առած մարդուն մահը ներվում է. մի քիչ աղջիկը թնկթնկաց, քույրը աչքերը քամելով ճերճրաց, մի երկուսը հոգոց հանեցին, խունկ ծխեցին, վերադարձան ծիծակ-խաշլամով օղորմաթաս խմելու…
Էդ էր ամբողջ սուգը:
Երկու աղջիկ երեխա բակում գոլ ջրով լի դույլերը դրած, սրբիչները թևներին պատրաստ սպասում էին, որ մարդիկ մոտենան, լվանան մատների ծայրերը, որոնցով խունկ են գցել կրակին, թաց մատները տանեն աչքներին, որ արցունքն էլ լվանան և տխրությունն ու ողբը ջրին հանձնած՝ սրբվեն, մտնեն ներս:
– Պստիկ Շուշո,- ընկերուհու թոռանը քանի տարի՝ չէր տեսել,- էս ի՜նչ մեծացել ես: Ախչի, սիրած ունե՞ս…- լվացվելիս Էմման շշնջաց աղջնակի ականջին: Աղջնակն ամաչելով քիթը խոթեց թևի տակ ու շարունակեց ջուր լցնել լվացվողների ձեռքերին:
Ներսում Շուշիկն արդեն դարձել էր հուշ ու հիշողություն, ոսկեզօծ շրջանակի մեջ փակչել պատին՝ երկարացնելով թիֆլիսեցի խանում-խաթուն տատով սկսվող հանգուցյլալների շարքը:
Էմման մի կերպ տեղավորվեց իշոտնուկի վրա՝ կիպ-կպնելով արդեն նստած կանանց. «Էս ինչքան մարդ կա,- մտածեց հպարտանալով,- հրագանք ունի մարդը, բա ո՞նց»: Պատուհանից տեսավ այգու խորքում, էտած ճյուղերի կույտի մոտ դրված Շուշիկի դատարկ մահճակալը, որ մինչև քառասունք պիտի մնար դրսում՝ արևի ու լուսնի, քամու ու անձրևի տակ, մարդկանց ձայների, գետի խշշոցի ու քարերի ղրճղրճոցի, կյանքի ծանրության տակ, որ ախտահանվեր, որ Շուշիկի հոգին ոնց հարկն է հրաժեշտ տար ու մահճակալի վրա հաջորդ քնողին չխանդեր, չփոխանցվեր նրա ճակատգիրը, վիշտն ու տառապանքը…
– Էմմա ջա՜ն, տեսա՞ր ինչ էղավ,- որսալով Էմմայի հայացքը, Փառանձեմը՝ մեռնողի մեծ քույրը, վշտից խաշվելով ու աչքերը տաք արցունք լցրած՝ սեղանից վերցրեց հենց նոր լվացած կանաչին ու ջրի կաթիլները ափսեի մեջ թափ տալով, բրդուճ արեց,- կերեք, ժողովուրդ ջան, կերեք թող քրոջս սրտին նստի: Նա ընենց կնիկ էր որ… նրա տուն մտնողը պիտի ուտեր-խմեր, ասեր-խոսար… կերե՛ք:
Կանայք ուղղեցին ափսեների կողքին գլխիվայր շրջված բաժակները: Շուշիկի հարսը օֆ- օֆ անելով օղի լցրեց, հարևան Նազիկը սեղանի գլխին կանգնեց, մխիթարանքի խոսքեր ասաց: Ասաց.
– Մաքուր ապրեց ու հեշտ մեռավ, ոչ իր կյանքը բեռ արեց որևէ մեկին, ոչ իր մահը. հալալ ա քեզ, Շուշիկ, օղորմի՛:
Կանայք զուսպ հուզմունքով վերցրին բաժակները, բռան մեջ բաժակը խեղդած, ձեռքի երեսներով դիպան իրար, թույլ չտալով, որ բաժակները զնգան:
Ահագին ժամանակ էր՝ կանայք նստած էին. ինչը հիշվելու էր՝ հիշել էին, գովելու էր՝ գովաբանել էին, լացելու էր՝ լացել էին, ասվելու էր՝ ասել էին… բայց չէին ցրվում, սենյակի անկյուններում իրար գլխի հավաքված խոսում էին՝ անասունից, դաբաղից, արտասահմանում ապրող բարեկամներից, պսակելու աղջիկներից, խոպանչիներից, գազի գնից…
– էլի սենց տեղերում ենք մարդու երես տեսնում,- Փառանձեմի հայացքը իր վրա բռնելով արդարացավ Մանուշը:- Փառանձեմ ջան, կոտորվեցիր, մի քիչ պառկի:- Խորհուրդ տվեց ու շարունակեց կողքինի ականջին փսփսալ:
– Միսս թափվում ա, որ էս խալուն ոտ եմ դնում,- էման չստով շոյեց գորգը,- իրար հետ ենք գործել: Էն թվին… էն դժբախտությունը որ պատահեց. որ Շուշոյիս տղեն անհետ կորած էր, ու չգիտեինք՝ թուրքին գերի՞ ընկավ, թե՞ մեռած է: Ինչքան ենք իրար հետ լացել, ամեն նախշը գցելիս երազում էինք, որ մեռած լինի: Խալի գործելը չլներ, կցնդեր քուրս, էդ տարի հոգին կտար: Է՜, աշխարհ, աշխարհ… խալին կա, ինքը՝ չէ:- Խոսելով Էմման նայում էր թափանցիկ կտորով ծածկած հայելուն: – Քառասունքից շուտ հայելին չբացեք,- ասաց,- մենակ մի քիչ հաստ կտորով ծածկեք, հայելին ամեն ինչ տեսնում ա. թող չտեսնի, որ չվերադարձնի. տանից-տեղից հեռու…
– Հո թուրք չե՞նք,- վիրավորվեց հարսը,- հարգված կին էր, ինչի՞ համար… Սուգը նորմալ կպահենք:
– Մինչև քառսունքը դուրս գա, գարունը կբացվի,- կանանց միտքը կռահելով՝ տնքաց Փառանձեմը ու երկիմաստ նայեց պահարանին:
– Գարունը մեր սգին ինչո՞վ ա խանգարում,- հարցրեց հարսը:
– Հեչ,- նետեց Փառանձեմը,- ասել եմ՝ խանգարում ա՞: Գարնան ամենավատը կարմիր բլոճներն են՝ հողից բխկալով դուրս թափվում, քլթքլթում են, վո՜ւյ…- ծեծեց սեփական ծնկները:
– Քեզ մի տանջի, Փառանձ ջան, նրա համար հիմա թե օձ, թե բլոճ՝ մեկ ա: Հիմա նա ուրիշ տեղում ա՝ Աստծու ծոցի մեջ,- մխիթարեց հարևան Նազիկն ու հոգոց հանեց.- Մեր քուրը գնաց հասավ հազար տարվա մեռելներին… Մեռնողի շորերը պիտի բաժանվի… խեր անել՝ անել ա. հիմա բաժանեք, մարդիկ թող հագնեն:
– Նազիկ ջան,- վրա բերեց հարսը,- գիտեմ, դու շատ էիր հավանում, բայց կոշիկները քեզ չեն լինի: Կուղարկեմ մորս, նույն համարն էլ հագնում ա: Թող հագնի, խնամուն օղորմի տա:
– Վայ էդ ի՞նչ ես ասում, Աստված պահի իմ տղին,- վիրավորվեց Նազիկը,- ինչի ես մեռելի կոշիկին եմ մնացե՞լ: Կնանոց համար եմ ասում. էն շորը, կարմիր զոլերովը, որ թոռան հարսանիքին առավ, էդ մի օրն ա հագել… տուր Մանուշին, անմարդ կնիկ ա,- ու հարսի թևից քաշելով շշնջաց,- անպայման տուր, մեր մեռելին լողացրեց, հասնում ա:
– Ավել էլ ա հասնում, բայց էդ իրա մեծ քուրն ա վերցրել: Վերցրեց, ես էլ ռիսկ չարի խոսամ: Իմ ի՞նչ գործն ա…
– Վերարկուն էլ կլնի:
– Ամա՜ն…- Նազիկի փեշից քաշեց Մանուշը, իբր՝ վերջ տուր, բայց հայացքը հառեց հարսի երեսին, ապա թաքցրեց սեղանի տակ, ոտները քաշեց փորը, ձեռքերը կոճկեց ծնկներին, անշարժացավ ու զմռսվեց սեփական խեղճության մեջ:
– Իրանից լավ մարդ պիտի հագնի՞,- վրա բերեց հարսը,- բա չէի՞ ուզի, սրտիս ավելի կնստեր: Բայց մեծ տեգոր կինն ա ասել մարդու չտաս:
– Ինքն ի՞նչ իրավունք ունի, մի անգամ չեկավ հալը հարցներ: Դրան բա՛ն էլ չտաս:
– Կպրծնե՞մ: էրկու անգամ իրա մարդու փողով դեղ ենք առել…
– Թազա ժիլետ էլ ուներ, ախպերը բերեց, հենց անկողին ընկավ: Ախչի Անահիտ, հագա՞վ: Ես գիտեմ, որ չհագավ:
– Հենց նույն ախպոր կնիկն էլ ուզեց: Ասեց. «Իրար հետ առանք, շատ հավանեցի, բայց փող չկար, որ էրկու հատ առնեինք… Անդոն ասեց՝ դու հլը կհասցնես, ինքը գնացող ա, բեր իրա համար առնենք»:
– Ամա՛ն, տուր, թող ձենը կտրի, բայց հասկացրու, որ ժիլետ առնելով հարազատ չեն դառնում:
Փառանձեմը հիշեց ծաղկավոր շալը՝ վերմակի չափ բացվում էր: Հարսն ասաց.
– Որպես մասունք Ռուսաստանի տալն ա ուզել, թաղմանը չկարողացավ գար, ասեց՝ «Մի ընենց բան ուղարկես հարսիս ունեցածից, որ իրա հոտը վրից գա, իրա հոտը քաշեմ, կարոտս առնեմ»: Էդ առանձին ա, ղարիբի փայ ա:
– Չստերը…- կմկմաց Փառանձեմը,- Մանուշը մեղք ա:
Անահիտը մեղա եկավ.
– էրեկվանից ես եմ հագնում, հարմար բան չգտա, գցեցի ոտներս:
– ժակետը հագած ա, բայց դե նա կոկ կնիկ էր, լավ շոր էր պահում, Մանուշը մեր մեռելին լողացրեց, ինքը ճամփեց…- աչքերը քամելով՝ ճոճվեց քույրը:
– Հըը՜…- ինքն էլ ճոճվելով մղկտաց հարսը,- ծալեցի, դրեցի ոտների տակ, իրա սիրած շորն էր, ասեցի թող հետը տանի: Թե ինչի՞ դրեցի…
Հարսը մի ձեռքով հայելու վրա գցած շորը բռնած, մյուսով զգուշությամբ բացեց պահարանի դուռը, բերեց բռնակը պոկած մի սև ճամպրուկ:
– Էս դուք, էս ձեր հարազատի ունեցվածքը,- ասաց,- ում ինչ պետք ա՝ վերցրեք: Թե բան մնաց, կտանենք եկեղեցի, թող բաժանեն աղքատներին:
Կանայք հուզվելով կուչ եկան նեղլիկ իշոտնուկին, զուսպ անտարբերություն դրսևորեցին:
– Իմ խեղճ քո՜ւր… քո ապրած ութսուն տարին մի պստիկ չամադան ա… փո՛ւչ, փուչ կյանք,- անարցունք սնկրտաց Փառանձեմը:
Հարսը թևով մի կողմ տվեց ուտելիքը, տեղ բացեց, քիթը քաշելով գրկեց անպոչ ճամպրուկը, դրեց սեղանին, բանալին գրպանից հանեց ու շրխկացրեց վրան՝ էս էլ սենց:
– Չամադանը ախչկանն ա, ինքը գիդի՝ իրա մոր չամադանը,- նրբանկատ շշնջաց Էմման:
– Մանանը, Մանանը ո՞ւր ա,- նստածների մեջ քրոջ աղջկան հայացքով փնտրեց Փառանձեմը,- կանչեք, թող բացի:
– Կողքի սենյակում ա, ճնշումը բարձր էր, հեսա կգա…
Թևերն ընկած կանանց ուղեկցությամբ, լալով ու ֆսֆսացնելով Մանանը ներս մտավ՝ սեղանին ճանաչեց մոր ճամպրուկը.
– Մեր ջա՜ն,- ճչալով վրա ընկավ ճամպրուկին: Բանալին վերցրեց,- քոռանամ,- ճչաց,- մեռնեի՝ էս օրը չտեսնեի:
– Լաց, Մանան ջան, լաց, – կողքից քաջալերեց մորաքույրը,- լաց հանգստացի:
– Իմ ձեռը ո՞նց գնա ես քո բռնած բանալին բռնեմ… Քոռանամ՝ քո չվայելածին նայեմ…- բանալին բռան մեջ սեղմած՝ Մանանը էլի լացեց: Կանայք սպասում են, Մանանը ճչում-լալիս, երեսը քսում է ճամպրուկին, բանալին բռից չի հանում:
– Լաց, Մանան ջան, լաց… նա քեզ լավ ծնող ա էղել,- էլի կողքից քաջալերեց մորաքույրը:
– Քոռանա՜մ…- ավելի բարձր ճչաց Մանանը, ընկավ ճամպրուկին ու հեկեկաց: Գրկեց ու ողբաց:
– Ելեք,- աչքունքով կանանց հասկացրեց ու ոտքի ելավ Նազիկը:- Դե, ձեզ համբերություն: Գնամ… հլա քեռուս պիտի աչք տամ… լավ չի:
Փառանձեմը ճպպացրեց.
– Իբր դա մարդ ա… երեսին էլ գնում ես:
– Ի՞նչ անեմ,- խեղճացավ կինը,- մորիցս մնացած միակ հուշն ա… հո անտեր չեմ թողնի՞: Ելանք,- նորից հրահանգեց կանանց:
– Ի՞նչ ելնել,- վիրավորվեց Փառանձեմը,- կարգ կա, բան կա… Ինչի նա է՞դ կնիկն էր:- Բանալին վերցրեց ուժասպառված Մանանի ձեռքից, արագ մտցրեց փականի մեջ, որ հանկարծ կանայք վեր չկենան: Պտտացրեց, քաշքշեց.
– Չի բացվում…- նեղսրտեղ,- աչքս լավ չի տեսնում: Էմմա, հլա դու բացի, դու էլ ես տան մարդ:
Էմման արկղի պես անպոչ ճամպրուկը հարմարեցրեց իր դիմաց, բանալին տարավ դեպի փականը, չխկրտացրեց, քաշքշեց, աչքը բանալու անցքին սեղմած նայեց.
– Կարող ա՞ իրա բանալին չի:
– Ո՞նց իրանը չի,- հիմա էլ հարս Անահիտը եկավ բացելու,- հլա տուր տեսնեմ, սաղ կյանքը իրա բանալին ա էղել՝ հիմա չէ՞…
Քաշեց, շուռումուռ տվեց, դմբդմբացրեց, բանալու անցքը նորից ստուգեց՝ հո բան-ման չի մտե՞լ մեջը, հո փոշի չի լցվե՞լ: Տնտղեց, տնքաց ու… չբացեց:
– Մի տղամարդ լիներ, երկու րոպեում կբացեր,- հուշեց Էմման:
Եկավ փայտամշակման ուսուցիչ Հրաչը, ծաղրական նայեց փոքրիկ, անպոչ ճամպրուկին ու քմծիծաղով հարցրեց.
– Է՞ս չի բացվում:- Կանանց լարված հայացքների ներքո ու նրանց ուշադրությունից շոյված՝- սենց բաներ ենք բացել,- չարախնդաց: Գրպանից պտուտակահան ու բիզ հանելով գործի անցավ: Սկզբում ինքնագոհ ժպտաց, ապա լրջացավ, զայրացավ, քրտնեց…
– Այ քեզ բա՜ն,- մեղավոր նայեց կանանց,- ժլատ կնիկ էլ չէր օղորմածը, էս խի՞ չի բացվում:
Առաջարկեց ջարդել.
– Ուրիշ հնար չկա…- հոգոց հանելով Հրաչը հավաքեց իր քանդող-ծակող գործիքները: Էմման թույլ չտվեց.
– Բա կարելի՞ ա ժառանգության հետ էդպես վարվել:
– Սա պստիկ արկղ ա, ժառանգություն չի. ժառանգությունը միջինն ա,- հակաճառեց փայտամշակման ուսուցիչը:
– Ինչ գիտես՝ ինչ ա մեջը,- վիրավորվեց Էմման,- կարող ա ապակի ա՝ կկոտրվի, կարող ա թուղթ ա՝ կպատռվի, իսկ թե մետաղ էղավ՝ կծռմռվի… հարամվում ա:
– Կարող ա և՝ դատարկ ա,- քթի տակից նետեց Հրաչը, գնաց դուրս ծխելու, որ քիչ հետո գա, նորից փորձի: Քիչ հետո իր փոխարեն ուղարկեց պլոտնիկ Վասիլին:
Պլոտնիկ Վասիլը օղորմաթասը խմել, հորթի մսի խաշլաման կերել էր, անցավորների կենացը խմել, վրայից թարմ բաստուրման կերել, հավի բուդը դեռ կրծում էր.
– Օղորմի քեզ, Շուշիկ,- կիսաուտել բուդը ցած դրեց ու վեր կացավ, երբ կանչեցին ճամպրուկը բացելու,- որ ձեռս չկոտրվեց՝ քո դագաղը սարքեցի,- հուզվեց,- չամադանը կբացեմ ու կբացեմ:
Լայն շուրթերով երկար մետաղյա գործիքը մտցրեց կափարիչի տակ.
– Ճիշտ ա,- ասաց,- չամադանը կարող ա փչանա, բայց սրանից լավը չկա, էլ դես ու դեն չընկնենք,- ու մուրճով խփեց գործիքի տափակ գլխին: Գործիքը թռավ, ընկավ գետնին ու ծանր զնգաց:
– Առա հա՛,- Վասիլը գետնից վերցրեց ու օդի մեջ՝ կանանց ի ցույց, պահեց երկու կես եղած գործիքը:- Չէ, ախպեր, չնայած հարամ մարդ ա, բայց գող Աբոյից բացի, սրանից ոչ ոք գլուխ չի հանի:
Գող Աբոն բակում էր, հեռու կանգնած ծխելով լուռ հարգում էր հանգուցյալի հիշատակը ու չէր համարձակվում խառնվել զրուցող տղամարդկանց: Նա ներս եկավ հպարտ, որ վերջապես մարդատեղ դրին, գրպանից հանեց բանալիների խուրձը, ճամպրուկը հարմարեցրեց էնպես, որ բանալու անցքը լավ տեսնի ու սկսեց. մատերի մեջ բանալիները խաղացնել-զնգզնգացնելով մեկը հանում, մյուսն էր մտցնում, մեկը հանում, մյուսը մտցնում… Առաջին խուրձը խոթեց գրպանը, ավելի փոքր խուրձ հանեց, մեկ այլ դիրքով հարմարեցրեց ճամպրուկը, էլի բանալիները հանեց ու մտցրեց, հանեց ու մտցրեց.
– Ա՛յ մարդ, էս ո՞ր թվի չամադան ա… Հլա մկրատ կամ սուր քթով դանակ տվեք:
Դանակը պլստաց, մատը կտրեց, ու անձեռոցիկով արագ-արագ մատը փաթաթելով Աբոն գնաց:
– Տերտերը գար, օրհներ…- կմկմաց Էմման:
Տերտերն եկավ խաչուսրբով, փառահեղ մորուքը կրծքին դարսած, անուշ ձայնով միջնադարյան աղոթք- օրհնանք երգեց, խաչը պահեց ճամպրուկի վրա, մեռոնաջուր ցփնեց աջուձախ… կանայք փշաքաղվեցին, ոմանք հուզմունքից լաց եղան: Էմման Փառանձեմի ականջին հաղթական շշնջաց. «Բա որ ասում էի՞…»:
Թաղի տղամարդիկ մինչև երեկո ամեն մեկը սեփական աքցանով, պտուտակահանով, օղորմի տալով, գործի անցնելուց առաջ խաչակնքելով, նախորդին թերագնահատելով բացում ու բացում էին անպոչ ճամպրուկը, ու սա չէր բացվում: Կամաց-կամաց երեխաները եկան մայրերին կանչելու, դրսից եկածները նկատեցին, որ վերջին ավտոբուսը շուտով կգնա… Մթնեց:
– Տեսնես իրո՞ք չի բացվում, թե՞ չեն ուզում,- Էմմայի թիկունքում փսփսաց մեկը ու եզրակացրեց,- … Երևի ոսկի-մոսկի կա մեջը, մենակ ոսկին են ըտենց անշուք տեղերում պահում, ըսկի բռնակ էլ չունի:
– Էդ խեղճին ոսկի որտեղի՞ց, սաղ կյանքում կուշտ փորով հաց կերած չկար,- հարեց հարևան Նազիկը,- … Էրկու մարդ ա առել, ծնող ու զավակ ա թաղել… ինչ իմանաս՝ ի՞նչ ա մեջը:
Էմման հայացքը փոխփխելով Փառանձեմից Մանանին, Մանանից Անահիտին՝ ելավ տեղից.
– Ժողովուրդ ջան, ձեզ համբերություն, մեր քրոջն էլ՝ հոգու հագստություն… գնացի: Ավտոբուսը որ գնաց, երկու օր հետո նոր կգա:
Կանայք ծույլ-ծույլ շարժեցին մակաղած ոտները:
– Այ մարդ,- համոզեց Փառանձեմը,- հլա սպասեք, կարող ա բացվում ա: Խայտառակ էղանք,- շշնջաց էմմայի ականջին,- հլա մնա, ոնց ուզում ա լինի, պիտի բացենք: Մեջը ծախելու մի բան կգտնվի, խեղճ Մանանը գոնե ձմեռվա վառելիք կառնի:
Էմման ոտը կախ գցեց, բայց մյուսները էլ նստելու ժամանակ չունեին:
Հարս Անահիտը շփշփալով տան մեջ գնում- գալիս, հոգեհացի սեղանն էր հավաքում՝ լիքը շշերը մի կողմ, դատարկները՝ մի, հացը՝ տոպրակի մեջ, թթուն՝ ամանի… ու ճամպրուկին նայելով ֆշշացրեց.
– Տեսա՞ք մեզ ոնց խայտառակ արեց, մեր էսքան չարչարանքը, էսքան ծախսը ջուրը լցրեց,- ու չանչ արեց,- թաղվես հա… «ա՛րկղ»:
– Կբացե՛նք,- վճռական ասաց Փառանձեմը:
– Բերեք վառենք,- հուշեց Անահիտը:- Անցյալ տարվանից էտած ճյուղերը հրեն դեզ ենք արել: Կրակ տանք ու «արկղը» գցենք մեջը:
– Բա որ մեջը սրբապատկեր լինի՞ կամ էլ Աստվածաշունչ. հո սրբապիղծ չե՞նք, վառենք:
– Ոչինչ, Մանան ջան,- մխիթարեց Էմման,- «արկղը» մեզնից խելոք ա: Հենց գիտես ամեն ժառանգություն փող ու գանձ ա՞: Կարող ա անեծք ա մեջը, ճիշտը չբացվելն ա:
– Ինքը բարի, մենք՝ բարի,- վրա բերեց Անահիտը,- ի՞նչ գործ ունենք անեծքի հետ… ինչի՞ պիտի սաղ աշխարհի ժառանգությունը գանձ լինի, մերը՝ անեծք: Չնայած…- էլի վրեժխնդիր հայացքով նայեց ճամպրուկին:
– Ո՞վ էդքան զահլա ունի. Ղարաբաղի պատերազմի տարիներից հորոխպեր Հապետը ապահովության համար մի մեծ արկ ունի պահած դեզի տակ, էդ անտերը տանք տրաքացնի, հարցը լուծվի գնա,- հանկարծ հիշեց Մանանը:
– Է՞,- զարմացավ Էմման,- արկղը տրաքվեց, միջինն էլ կտրաքվի. իմաստը ո՞րն ա:
– Չէ ախպեր,- հրաժարվեց Փառանձեմը,- մենք ի՞նչատեր ենք, որ մեր ժառանգությունը էդպես քամուն տանք: Ի վերջո չիմանանք՝ էդ մարդը մեզ ի՞նչ ա կամեցել:
– Չգիտեմ, պատմել եմ, թե չէ. տալիս յոթ տարեկան լալ թոռին քյավառցի մի գրբաց աղոթել ա, սկսել ա խոսալ: Եթե պետք ա, հասցեն իմանամ: Չնայած,- հոգոց հանեց Էմման,- ինձ որ լսեք՝ համարենք մեր քուրը չի մեռել, ժառանգություն չի թողել: Համարենք ճամպրուկը չկա: Գնանք ու առաջվա պես ապրենք: Ապրանք ա, թող մնա, մի բանի պետք կգա:
– Կպայթե՛մ,- զսպված լացից խեղդվեց Փառանձեմը,- կպայթեմ, որ չբացվի: Էն խեղճ Մանանն էլ էնտեղ ա հույսով…
– Համբերենք, էլի,- հոգոց հանեց Էմման,- Կբացվի, էլի, հո հավերժ փակ չի մնա՞: էնքա՜ն առեղծվածային գաղտնիքներ են բացվում մի չնչին, աննշան պատճառով: Հեչ որ չէ՝ կփտի, միջից մի բան դուրս կգա:
– Էդ ժամանակ մենք ո՞ւր կլինենք: Մենք դրանից շուտ կփտենք: Սենց բան կլնի՞. ուրիշները ժառանգություն են ստանում՝ փառավորվում են, մենք ստանում ենք՝ տանջվում: Արդեն հոգուս հասցրեց. պիտի տամ Հայրապետը տրաքացնի: Էլ չեմ դիմանում,- սպառված համբերությամբ բռունցքը սեփական կրծքին խփեց Փառանձեմը,- ոնց ուզում ա լինի՝ պիտի բացենք, ճշմարտությունը պիտի իմանանք՝ ի՞նչ ա մեջը:
– Ի՞նչ գործ ունես… ճշմարտությունը երկու բերնանի սուր ա՝ համ ասողին ա արնոտում, համ՝ լսողին:
– էլ արնոտվելը ո՞նց ա լինում, խայտառակ էղանք, մնացինք:- Փառանձեմը անզոր նայեց ճամպրուկին, ապա իր հարյուր կիլո քաշը ծեփեց հատակին ու, ինչքան հնարավոր է բարձր, լաց եղավ:
– Ի՞նչ ասեմ…- Փառանձեմի տառապանքին նայելով՝ խեղճացավ Էմման,- հենց սկզբից էր պետք ձեռ քաշել… նիսյա գործ էր,- ճամպրուկը զննելով՝ նա մի քանի անգամ կոշիկի քթով տկտկացրեց ճամպրուկի փորին, «Ամեն կյանք ունի իր գաղտնիքը, իր փակ արկղը, որը երբեք չի բացվում ուրիշների ներկայությամբ»՝ մտածեց: Ապա գնաց հարևան սենյակ, հետ եկավ՝ ձեռքին Շուշիկի արած ձեռագործը՝ դաշտային ծաղիկներ, ու եռաժանի մոմակալ: Ճամպրուկը քաշեց պատի տակ, ձեռագործը փռեց, դզմզեց, մոմակալը դրեց վրան.
– Ըհը,- ասաց,- լավ ա, սենց թող մնա:- Ու քայլեց դեպի դուռը: Դռների մեջ շրջվեց ու հայացքը մոմակալին՝
– Շաբաթ օրերը անպայման մոմ կվառեք,- հանձնարարեց:
